Τα γεγονότα έχουν χαθεί μέσα στην ομίχλη μιας μάλλον σκόπιμα γλαφυρής αφήγησης. Πώς πέθανε ο «Τρελός Καλόγερος» και ποια ήταν τα αποτελέσματα της εξόντωσης του
Τα γεγονότα της
δολοφονίας του Γκριγκόρι Ρασπούτιν, του διαβόητου «Τρελού Μοναχού» ισορροπεί μεταξύ
μύθου και πραγματικότητας. Το δεδομένο είναι ότι μια ομάδα Ρώσων ευγενών
συνωμότησε ώστε να βγάλει από τη μέση τον Ρασπούτιν. Τον δολοφόνησαν στις 30
Δεκεμβρίου 1916 στο υπόγειο του παλατιού Μόικα , στην κατοικία του πρίγκιπα
Φέλιξ Γιουσούποφ στην Αγία Πετρούπολη. Ο Γιουσούποφ ήταν ένας από τους πλουσιότερους
ανθρώπους στην τσαρική Ρωσία και σύζυγος της μοναδικής ανιψιάς του Νικολάου Β’,
της Ιρίνα. Το σχέδιο ήταν πως η δολοφονία του Ρασπούτιν θα έδινε και πάλι στους
ευγενείς τη δύναμη να επηρεάζουν τον Τσάρο. Τελικά συνέβαλε στην εκκωφαντική πτώση
του αυτοκράτορα.
Η άνοδος του Ρασπούτιν στην εξουσία
Ο Γκριγκόρι
Ρασπούτιν είχε αναρριχηθεί γρήγορα μέσα από τη ρωσική κοινωνία. Κατάφερε από ένας
άσημος αγρότης της Σιβηρίας να μεταμορφωθεί σε μια από τις πλέον εξέχουσες
προσωπικότητες στον στενό κύκλο του τσάρου. Γεννήθηκε το 1869 στο χωριό
Ποκροβσκόγε στον ποταμό Τούρα που ρέει ανατολικά από τα Ουράλια Όρη, εκεί που η
Ευρώπη συναντά την Ασία στη Σιβηρία. Σε ηλικία 18 ετών παντρεύτηκε την
Πρασκόβια Ντουμπρόβινα και απέκτησε επτά παιδιά από τα οποία επέζησαν έως την
ενηλικίωση μόνο τρία: Η Μαρία, ο Ντμίτρι και η Βαρβάρα.
Το 1892 πήρε
την απόφαση να αφήσει την φάρμα του και να ζήσει σε μοναστήρι. Παρ’ ότι
παρουσιαζόταν σαν μοναχός δεν είχε ποτέ χειροτονηθεί επίσημα. Σε αντίθεση με άλλους
ανθρώπους, οι οποίοι αποφάσιζαν να αφοσιωθούν στον Θεό, ο Ρασπούτιν συνέχισε να
βλέπει τακτικά την οικογένεια του και αργότερα έζησαν όλοι μαζί στην Αγία
Πετρούπολη.
Αναμφισβήτητα
ο Ρασπούτιν ήταν χαρισματικός επικοινωνιακά και ιδιαίτερα επιβλητικός. Η φήμη
του έφτασε ως τα ανώτερα στρώματα της τσαρικής οικογένειας που πρότειναν στον
Τσάρο και την σύζυγο του Αλεξάνδρα να γνωρίζει τον… άγιο από τη Σιβηρία.
Ο ίδιος ο
Νικόλαος, σε μια επιστολή του προς έναν υπουργό τον Οκτώβριο του 1906, αναφέρει
για την πρώτη του συνάντηση με τον Ρασπούτιν: «Πριν από λίγες μέρες, δέχτηκα
έναν αγρότη από την περιοχή Τομπλολσκ, τον Γκριγκόρι Ρασπούτιν, ο οποίος μου
έφερε μια εικόνα του Αγίου Συμεών. Έκανε μια εντυπωσιακά ισχυρή εντύπωση τόσο
στην Αυτή Μεγαλειότητα της όσο και σε μένα, έτσι ώστε αντί για πέντε λεπτά, η
συνομιλία μας διήρκεσε περισσότερο από μία ώρα».
Το
αυτοκρατορικό ζευγάρι συμβουλευόταν συχνά ανθρώπους της θρησκείας αλλά δεν
είχαν ποτέ συναντήσει κάποιον σαν τον Ρασπούτιν. Τους σαγήνευσε με την ικανότητά
του να διακρίνει τις εσωτερικές τους ελπίδες και να τους λέει αυτό που ήθελαν
να ακούσουν. Ενθάρρυνε τον Νίκολας να έχει περισσότερη εμπιστοσύνη στον ρόλο
του και η Αλεξάνδρα ανακάλυψε ότι η συμβουλή του κατεύνασε τα άγχη της. Με την
αρχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου το 1914, ο Ρασπούτιν παρείχε πολιτικές συμβουλές
και έκανε συστάσεις για διορισμούς υπουργών. Αυτό εξόργισε τη ρωσική ελίτ.
H αιμορροφιλία του πρίγκιπα και ο… θεραπευτής Ρασπούτιν
Ο Ρασπούτιν
εδραίωσε τη σχέση του με τον τσάρο και την τσαρίνα προσφέροντας βοήθεια στον
μοναχογιό και κληρονόμο του θρόνου Αλεξέι, ο οποίος είχε αιμορροφιλία, μια
σπάνια διαταραχή στην οποία το αίμα δεν πήζει σωστά. Η αδελφή του τσάρου, η μεγάλη
δούκισσα Όλγα, ανέφερε αργότερα ότι ο Ρασπούτιν θεράπευσε τον Αλεξέι
γονατίζοντας στα πόδια του κρεβατιού του και προσευχόμενος. Μια από τις κυρίες επί
των τιμών της Αλεξάνδρας, η βαρόνη Σόφι Μπουχέβεντεν υποστήριξε ότι ο Ρασπούτιν
χρησιμοποιούσε κάποια συνταγή με βότανα που ήταν γνωστή στα χωριά της Σιβηρίας
για τη θεραπεία της εσωτερικής αιμορραγίας στα άλογα.
Στο βιβλίο
του «Rasputin: Faith, Power and the Twilight of the Romanovs» (2016) , ο
ιστορικός Ντάγκλας Σμιθ έγραψε: «Οι διαβεβαιώσεις του Ρασπούτιν ηρέμησαν την
ανήσυχη, στενοχωρημένη μητέρα και τη γέμισαν με ακλόνητη αυτοπεποίθηση. Εκείνη
με τη σειρά της μετέφερε αυτή την εμπιστοσύνη στον άρρωστο γιο της». Πέραν από την
ψυχολογική στήριξη στην τσαρίνα και τον Αλεξέι ο Ρασπουτιν επέμενε οι γιατροί
να μην ενοχλούν πολύ τον πρίγκιπα.
Με την
ιατρική γνώση να είναι περιορισμένη εκείνη την εποχή, η ασπιρίνη θεωρούνταν ως
θεραπεία για τα πάντα. Η παρενέργεια της να αραιώνει το αίμα δεν ήταν γνωστή. Η
χορήγηση ασπιρίνης λοιπόν επιδείνωνε τα συμπτώματα αιμορροφιλίας του Αλεξέι.
Τη χορήγηση ασπιρίνης σταμάτησε ο Ρασπούτιν κι έτσι βελτίωσε την κατάσταση του Αλεξέι σε σημείο
που έμοιαζε… θαυματουργό.
Μια ζωή
όχι και τόσο μοναστική
Ο Ρασπούτιν παρουσιάστηκε
στην αυτοκρατορική αυλή ως άγιος άνθρωπος, και δήλωνε εκπρόσωπος των φτωχών ανθρώπων.
Ο βίος του όμως δεν ήταν ιδιαίτερα μοναστικός. Ο «Τρελός Καλόγερος» ήταν
αλκοολικός και δεν έχανε ευκαιρία για ερωτικές περιπέτειες με γυναίκες κάθε
κοινωνικής προέλευσης, από ιερόδουλες μέχρι κυρίες της καλής κοινωνίας.
Φαινόταν να απολαμβάνει τη φήμη του, επιδεικνύοντας πουκάμισα που του είχε
κεντήσει η αυτοκράτειρα και προσκαλώντας τις φίλες και τις υπηρέτριες της στο
σπίτι του στο Ποκροσκόγε. Η σύζυγος του Ρασπούτιν δεν ενοχλούταν από τις
απιστίες του, σχολιάζοντας χαρακτηριστικά: «Έχει αρκετό για όλες».
Πέραν από
την πραγματικότητα όμως γύρω από τον Ρασπούτιν δημιουργήθηκε και ένας μύθος που
γιγαντώθηκε μετά τα δικαιώματα που παραχωρήθηκαν στον Τύπο από τον Νικόλαο το
1905. Οι φήμες για την επιρροή του Ρασπούτιν στο τσαρικό καθεστώς εξαπλώθηκαν
σε όλη την Ευρώπη. Όλοι πίστευαν λανθασμένα ότι ο Ρασπούτιν ζούσε με την
αυτοκρατορική οικογένεια και του έστελναν τα αιτήματά τους στο παλάτι του
τσάρου στην Αγία Πετρούπολη.
Στρατιώτες
στο Ανατολικό Μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου συζητούσαν για την πολύ στενή
σχέση του Ρασπούτιν με την τσαρίνα Αλεξάνδρα. Θεωρούνταν δεδομένο ότι οι δυο τους
συνδέονται και ερωτικά. Με τον πόλεμο να προχωρά εμφανίστηκαν αναφορές σύμφωνα
με τις οποίες ο Ρασπούτιν ήταν προδότης των Γερμανών. Μια ιστορία που
κυκλοφόρησε ευρέως υποστήριξε ότι ξεκίνησε επιδημία χολέρας στην Αγία
Πετρούπολη με δηλητηριασμένα μήλα που εισάγονταν από τον Καναδά.
Πέραν από τις
φήμες όμως είναι αλήθεια ότι η πολιτική επιρροή του Ρασπούτιν αυξήθηκε κατά τη
διάρκεια του πολέμου, όταν ο Νικόλαος έφυγε από την πρωτεύουσα για να αναλάβει
τη διοίκηση του ρωσικού στρατού. Με την απουσία του συζύγου της, η Αλεξάνδρα
ανέλαβε τον έλεγχο της αυτοκρατορίας, βασιζόμενη σε μεγάλο βαθμό στον Ρασπούτιν
ως σύμβουλο. Η γερμανικής καταγωγής αυτοκράτειρα ήταν βαθιά αντιδημοφιλής, αλλά
ο Νικόλαος, τον οποίο οι ιστορικοί περιγράφουν ως έναν καλό άνθρωπο αλλά κακό
τσάρο, στάθηκε στο πλευρό της συζύγου του, υποστηρίζοντας τις πολιτικές της
αποφάσεις και απορρίπτοντας τις εκκλήσεις για μια εναλλακτική προσωρινή
κυβέρνηση.
Οι μύθοι και η πραγματικότητα της δολοφονίας
Η ρωσική
ελίτ πήρε λοιπόν την απόφαση να βγάλει από τη μέση τον «Τρελό Καλόγερο» με
στόχο να αποκαταστήσει την επιρροή της στο αυτοκρατορικό ζεύγος. Ο Φέλιξ
Γιουσούποφ (φωτο), μέλος της οικογένειας Ρομανόφ λόγω του γάμου του με την ανιψιά του
τσάρου Ιρίνα, σχεδίασε τη δολοφονία του Ρασπούτιν. Οι ιστορικοί μιλούν για έναν
άνθρωπο που ουσιαστικά δεν έκανε τίποτα και αρνήθηκε να καταταγεί. Μέσω της εξόντωσης
του Ρασπούτιν βρήκε έναν σκοπό στη ζωή του και μια ευκαιρία να εμφανιστεί σαν
πατριώτης.
Μαζί με άλλους
αριστοκράτες ο Γιουσούποφ οργάνωσε τη δολοφονία του Ρασπούτιν. Πίστευαν ότι αν
τον ξεφορτώνονταν ο τσάρος θα επέστρεφε από το στρατηγείο και θα κυβερνούσε
ξανά από την Αγία Πετρούπολη, ακολουθώντας τις συμβουλές της ευρύτερης
οικογένειάς του, των ευγενών και της Δούμας και όχι της Αλεξάνδρας.
Ο ίδιος ο
Γιουσούποφ, στα απομνημονεύματα του που δημοσιεύθηκαν το 1928, δίνει μια γλαφυρή
περιγραφή της δολοφονίας του Ρασπούτιν. Ισχυρίζεται ότι κάλεσε τον Ρασπούτιν
στο παλάτι του για να συναντήσει τη σύζυγό του, Ιρίνα (η οποία στην
πραγματικότητα έλειπε), και μετά του σέρβιρε μια πιατέλα με γλυκά και κρασί με
τοξικό κυανιούχο κάλιο. Ο Γιουσούποφ γράφει ότι ο Ραπούτιν δεν επηρεάστηκε από
το δηλητήριο. Περιγράφει πως έκπληκτος και σοκαρισμένος πήρε το περίστροφο του
μέγα δούκα Ντμίτρι (ξάδελφος του τσάρου) και πυροβόλησε πολλές φορές τον «Τρελό
Καλόγερο». Όμως και πάλι δεν κατάφερε να τον σκοτώσει. Όπως γράφει ο Γιουσούποφ
«αυτός ο διάβολος που πέθαινε από
δηλητήριο, που είχε μια σφαίρα στην καρδιά του, πρέπει να είχε αναστηθεί από
τους νεκρούς από τις δυνάμεις του κακού. Υπήρχε κάτι φρικτό και τερατώδες στη
διαβολική του άρνηση να πεθάνει». Σύμφωνα με αναφορές μετά τον εντοπισμού του πτώματος
του Ρασπούτιν στον ποταμό Νέβα είχε τελικά πεθάνει από πνιγμό καθώς βρέθηκε
νερό στους πνεύμονές του.
Η αφήγηση
του Γιουσούποφ έγινε αποδεκτή και θεωρείται έως σήμερα μια αξιόπιστη αφήγηση της
δολοφονίας του Ρασπούτιν. Συνέβαλε τα μέγιστα στον μύθο του «Τρελού Καλόγερου» του
οποίου η ιστορία μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο αλλά έγινε και τραγούδι.
Όλα συνηγορούν όμως ότι το τέλος του «Τρελού Καλόγερου» ήταν πολύ λιγότερο δραματικό. Η κόρη του Ρασπούτιν, Μαρία, η οποία έφυγε από τη Ρωσία μετά την επανάσταση και έγινε δαμαστής λιονταριών σε τσίρκο, έγραψε ένα βιβλίο το 1929 στο οποίο αμφισβήτησε την αφήγηση του Γιουσούποφ. Τόνισε ότι ο πατέρας της δεν έτρωγε γλυκά και σε καμία περίπτωση δεν θα έτρωγε μια πιατέλα. Οι εκθέσεις της νεκροψίας την επιβεβαιώνουν. Δεν αναφέρουν δηλητήριο ή πνιγμό αλλά καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο Ρασπούτιν πυροβολήθηκε στο κεφάλι από κοντινή απόσταση. Φωτογραφίες του πτώματος επιβεβαιώνουν τα ευρήματα. Η δολοφονία του δεν είχε τίποτα το μεταφυσικό. Όπως αποδεικνύεται ο Γιουσούποφ τη μετέτρεψε σε έναν επικό αγώνα του καλού εναντίον του κακού για να πουλήσει βιβλία και να ενισχύσει τη φήμη του.
Οι αντιδράσεις μετά τη δολοφονία
Οι
αντιδράσεις του ρωσικού λαού ήταν ανάμεικτες. Η ελίτ πανηγύριζε και συνεχάρη τους
συνωμότες. Τα κατώτερα στρώματα όμως, που θεωρούσαν τον Ρασπούτιν ως έναν από αυτούς,
είδαν τη δολοφονία ως μια ακόμα απόδειξη ότι η αριστοκρατία ελέγχει τον τσάρο. Δεν
επέτρεψαν σε έναν αγρότη να τον επηρεάζει και τον σκότωσαν.
Προς
απογοήτευση των συνωμοτών, η δολοφονία του Ρασπούτιν δεν οδήγησε σε ριζική
αλλαγή στην προσέγγιση του Νικόλαου και της Αλεξάνδρας στη διακυβέρνηση. Τα
γεγονότα προσπέρασαν τον τσάρο ο οποίος παραιτήθηκε τον Μάρτιο του 1917,
φέρνοντας ένα τέλος στα 300 χρόνια της κυριαρχίας των Ρομανόφ και οδηγώντας
στον άγριο θάνατο της οικογένειάς του στα χέρια των Μπολσεβίκων τον Ιούλιο του
1918.
Για τους επαναστάτες,
ο Ρασπούτιν συμβόλιζε τη διαφθορά στην καρδιά της αυτοκρατορικής αυλής και η
δολοφονία του θεωρήθηκε μια προσπάθεια των ευγενών να κρατήσουν την εξουσία σε
βάρος του προλεταριάτου . Για την εργατική τάξη, ο Ρασπούτιν αντιπροσώπευε τα
ευρύτερα προβλήματα του τσαρισμού. Στον απόηχο της Ρωσικής Επανάστασης, ο
ηγέτης της Προσωρινής Κυβέρνησης Αλεξάντερ Κερένσκι έφτασε στο σημείο να πει :
«Χωρίς τον Ρασπούτιν, δεν θα υπήρχε ο Λένιν».