Πώς οι Homo Sapiens έμειναν το τελευταίο είδος ανθρωποειδών στον πλανήτη. Τι απέγιναν όλα τα υπόλοιπα;

Τουλάχιστον εννέα είδη ανθρωποειδών έζησαν στη Γη. Γιατί και πώς εξαφανίστηκαν. Επιστήμονες και έρευνες επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις

Πριν από 300.000 χρόνια, σε μια αναλαμπή στον εξελικτικό χρόνο,  τουλάχιστον εννέα είδη ανθρώπων περιπλανιόντουσαν στον πλανήτη. Σήμερα, έχει απομείνει μόνο το δικό μας, ο Homo sapiens. Και αυτό εγείρει ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα στην ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης: Πού πήγαν όλοι οι άλλοι;

«Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετά από αυτά τα είδη εξαφανίστηκαν περίπου την εποχή που ο Homo sapiens άρχισε να εξαπλώνεται από την Αφρική και σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό που δεν ξέρουμε είναι αν αυτή η εξάπλωση είχε άμεση σχέση», λέει ο καθηγητής Κρις Στρίνγκερ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου.

Υπάρχουν πολλές θεωρίες γύρω από την εξαφάνιση των ανθρώπινων ξαδέλφων μας και περιορισμένα στοιχεία για να αποκρυπτογραφήσουμε τι ακριβώς συνέβη. Αλλά πρόσφατες μελέτες παρέχουν ελκυστικές ενδείξεις.

Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι εδώ και περίπου 40.000 χρόνια, ο Homo sapiens ήταν πια ο τελευταίος άνθρωπος που έμεινε όρθιος από μια μεγάλη και ποικίλη ομάδα δίποδων ανθρωποειδών. Κάποιοι υποθέτουν ότι ο «Σοφός Άνθρωπος» είχε καλύτερα ποσοστά επιβίωσης βρεφών από τα άλλα ανθρωποειδή, ή ότι οι κλιματικές αλλαγές έσπρωξαν άλλα είδη στο χείλος του γκρεμού. Άλλοι θεωρούν ότι ο Homo sapiens κυνηγούσε άλλους ανθρώπους ή διασταυρώθηκε μαζί τους και αφομοίωσε τη γενετική τους.

Πριν από περίπου 300.000 χρόνια, οι πρώτοι πληθυσμοί Homo sapiens εμφανίστηκαν στην Αφρική. Δεν έμοιαζαν με τους σύγχρονους ανθρώπους, αλλά μας μοιάζουν περισσότερο από ό,τι τα άλλα είδη. Είχαν ψηλά, στρογγυλεμένα κρανία με σχεδόν κάθετο μέτωπο. Δεν είχαν τα φρύδια του Homo neanderthalensis ή το προεξέχον σαγόνι αρχαϊκών ειδών όπως ο Homo naledi. Είχαν επίσης πηγούνι, κάτι που κανένα άλλο είδος Homo δεν είχε.

Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature φέτος εξερεύνησε την ιδέα ότι ο Homo sapiens προήλθε από ένα μόνο μέρος στην Αφρική σε ένα μεγάλο εξελικτικό άλμα. Αναλύοντας τα γονιδιώματα 290 ανθρώπων, οι ερευνητές έδειξαν ότι ο «Σοφός Άνθρωπος» κατάγεται από τουλάχιστον δύο πληθυσμούς που ζούσαν στην Αφρική για ένα εκατομμύριο χρόνια πριν τελικά γίνει η διασπορά του σε διαφορετικές κατευθύνσεις.

Οι παλαιοανθρωπολόγοι διαφωνούν έντονα για το ποιος ήταν ο τελευταίος πρόγονος του Homo Sapiens. Mέχρι στιγμής δεν υπάρχουν στοιχεία που να εξάγουν ένα οριστικό αποτέλεσμα. Επίσης, δεν υπάρχει ενιαία προέλευση για το Homo Sapiens. Υπάρχουν ευρήματα των πρώιμων Homo sapiens στο Jebel Irhoud στο Μαρόκο, στο Omo Kibish στην Αιθιοπία και στο Florisbad στη Νότια Αφρική, γεγονός που υποδηλώνει ότι το είδος μας προέκυψε από πολλαπλές τοποθεσίες.

Το πότε ο Homo sapiens απομακρύνθηκε από την Αφρική αποτελεί αντικείμενο έντονης συζήτησης. Τα γενετικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι υπήρξε μια μεγάλη εξόρμηση από την αφρικανική ήπειρο μεταξύ 80.000 και 60.000 ετών πριν. Αλλά δεν ήταν η πρώτη «αποστολή». Ένα κρανίο Homo sapiens που βρέθηκε στο σπήλαιο Απήδημα στη Μάνη είναι τουλάχιστον 210.000 ετών, το παλαιότερο που έχει βρεθεί εκτός Αφρικής.

Γνωρίζουμε αρκετές άλλες ομάδες Homo που υπήρχαν παράλληλα με τον Homo Sapiens μεταξύ 300.000 και 100.000 ετών πριν. Ορισμένες ήταν αρκετά παρόμοιες με αυτόν. Οι Neanderthal άντεξαν τον ψυχρό καιρό της Ευρώπης και οι μυστηριώδεις Denisovan ζούσαν στη σημερινή Σιβηρία και το Θιβέτ, πιθανώς και πιο μακριά.

Ο Homo Εrectus, το είδος με τα μακριά πόδια, περιπλανιόταν ακόμα και σε μέρη της Ινδονησίας. Ο Homo longi ζούσε στην Κίνα, ο Homo Rhodesiensis (επίσης γνωστός ως Homo bodoensis ή Homo heidelbergensis) ζούσε στην κεντρική και νότια Αφρική.

Άλλα είδη ήταν αρκετά διαφορετικά από εμάς: Ο Homo Naledi, με εγκέφαλο σε μέγεθος πιθήκου, περιπλανιόταν στα δασώδη λιβάδια της Νότιας Αφρικής, και οι μικροσκοπικοί Homo Floresiensis και Homo Luzonensis ζούσαν στα νησιά Flores και Luzon στην Ινδονησία και στις Φιλιππίνες αντίστοιχα.

«Τα άλλα είδη ανθρωπίδων εξαφανίζονταν συνέχεια. Είναι ασυνήθιστο ότι το δικό μας υπάρχει ακόμα», λέει η καθηγήτρια Έλεανορ Σκέρι, επικεφαλής της ομάδας ανθρώπινων παλαιοσυστημάτων στο Ινστιτούτο Γεωανθρωπολογίας Max Planck στην Ιένα της Γερμανίας.

Για τα περισσότερα αρχαία ανθρώπινα είδη, το αρχείο απολιθωμάτων είναι φτωχό. Για παράδειγμα ευρήματα τους Homo Nalendi βρέθηκαν μόνο σε ένα σημείο στη Νότια Αφρική. Για άλλα είδη τα ευρήματα μετριούνται στα δάχτυλα τους ενός χεριού. «Δεν έχουμε καλή κατανόηση των άλλων ειδών που βρίσκονται στην Αφρική μαζί με τους Homo Sapiens» τονίζει η Σκέρι.

Ωστόσο υπάρχει πληθώρα δεδομένων για τους Νeanderthal συμπεριλαμβανομένων πλήρων γονιδιωμάτων που εξάχθηκαν από κόκκαλα. Αυτοί οι συγγενείς μας περιφέρονταν στην Ευρασία έως και 40.000 χρόνια πριν και ζούσαν σε μικρές ομάδες. Οι επιστήμονες ξέρουν πολύ λιγότερα για τους Denisovans, αλλά αυτά που γνωρίζουν ήταν αρκετά για να ανασχηματίσουν την κατανόηση μας για την ανθρώπινη προέλευση. Το 2008 στο σπήλαιο Ντενισόβα στη Σιβηρία, Ρώσοι αρχαιολόγοι βρήκαν πολλά θραύσματα οστών, συμπεριλαμβανομένων ενός δάχτυλου χεριού και ενός ποδιού. Το ψύχος είχε διατηρήσει μέρος του DNA στο κόκκαλο του χεριού και οδήγησε στο να δημιουργηθεί ένα πλήρες γονιδίωμα ενός αγνώστου μέχρι τότε είδους.

Τα γονιδιωμάτων οδήγησαν τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι τα είδη αυτά (Νeanderthal και Devinsonians) ζούσαν σε μικρές ομάδες και διασταυρώνονταν συχνά. Ορισμένες εκτιμήσεις πληθυσμού, με βάση το μιτοχονδριακό DNA (κληρονομούμενο από τη μητέρα), υποδηλώνουν ότι, πριν αρχίσει η παρακμή τους, υπήρχαν περίπου 52.000 Neanderthal στην Ευρασία. Άλλοι υποστηρίζουν ότι θα μπορούσαν να ήταν μεταξύ 20.000 και 50.000 άτομα.

Ένα σημαντικό πλεονέκτημα που φαίνεται να είχαν οι άμεσοι πρόγονοί μας ήταν το μέγεθος του πληθυσμού του. «Λόγω αυτών των μικρών μεγεθών πληθυσμού των Νeanderthal και Devinsonians, υπήρχε πολύ περισσότερη αιμομιξία και η γενετική αντικατοπτρίζει αυτό. Η έλλειψη γενετικής ποικιλότητας θα είχε καταστήσει αυτούς τους πληθυσμούς πιο επιρρεπείς σε ασθένειες και επομένως λιγότερο πιθανό να επιβιώσουν» τονίζει η Σκέρι.

Ένα σημαντικό πλεονέκτημα που φαίνεται να είχαν οι άμεσοι πρόγονοί μας ήταν το μέγεθος του πληθυσμού. Ο Homo Sapiens, συγκριτικά, είχε μεγαλύτερες ομάδες και μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία, που του έδινε πλεονεκτήματα πέρα από την ανθεκτικότητα σε ασθένειες. «Στον Homo sapiens, βλέπουμε μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα που εκτείνονται σε ευρύτερο χώρο. Το να έχεις μεγάλα δίκτυα σου δίνει μια ασφάλεια ζωής. Αν έχεις σχέση με ανθρώπους σε μεγαλύτερη απόσταση, σε περίπτωση μιας περιβαλλοντικής κρίσης ή όταν σου τελειώνει το φαγητό ή το νερό,  μπορείς να μετακομίσεις στο περιβάλλον τους. Δεν είναι εχθροί, είναι συγγενείς σου». Τέτοια δίκτυα επιτρέπουν επίσης την ανταλλαγή ιδεών και την καινοτομία» προσθέτει ο καθηγητής Στρίνγκερ.

Αυτή η κοινωνική ανθεκτικότητα θα μπορούσε να βοηθήσει τον Homo Sapiens να επιβιώσει από κλιματικές αλλαγές που θα είχαν σκοτώσει λιγότερο προσαρμοστικά άτομα και είδη. Μια μελέτη του 2022 στο Nature μοντελοποίησε τα αρχαία κλίματα και οικοσυστήματα στα οποία ζούσαν οι Homo Εrectus, Homo Ηeidelbergensis και Neanderthal και διαπίστωσε ότι έχασαν σημαντικά τμήματα των περιβαλλοντικών τους θέσεων πριν εξαφανιστούν.

To 2023 μια ακόμα μεγαλύτερη προσομοίωση, η οποία συμπεριελάμβανε έξι είδη, το κλίμα και την χλωρίδα των περασμένων 3εκατ. ετών, ανακάλυψε ότι ύστεροι Homo ήταν ικανοί να κατοικίσουν σε μια ευρύτερη περιοχή. Ειδικά οι Homo Sapiens.

Ο καθηγητής Άξελ Τίμερμαν, συν-συγγραφέας αυτής της μελέτης και διευθυντής του IBS Centre for Climate Physics στο Busan της Νότιας Κορέας, πιστεύει ότι οι Sapiens επικράτησαν στον ανταγωνισμό με τους Neanderthal, οδηγώντας τελικά τους δεύτερους στην εξαφάνιση.

Κατασκεύασε ένα μοντέλο, που περιγράφεται σε μια εργασία του 2020, στο οποίο προσομοίωσε την εξάπλωση του Homo Sapiens εκτός Αφρικής και το συνδύασε με διαθέσιμες πηγές τροφίμων. Χρησιμοποιώντας αυτό, δοκίμασε τρεις υποθέσεις για την εξαφάνιση των  Neanderthal: Ότι αφομοιώθηκαν από τους Homo Sapiens. ότι υπήρξε μια τεράστια κλιματική καταστροφή, ή ότι οι Sapiens τους ξεπέρασαν στον ανταγωνισμό. «Μπορεί να είναι μόνο το τελευταίο, ένας ανταγωνιστικός αποκλεισμός, που μπορεί να συμβάλει σε μια ρεαλιστική εξαφάνιση των Neanderthal», λέει ο Τίμερμαν και προσθέτει: «Το μοντέλο δεν ερεύνησε ποιο μπορεί να ήταν το συγκεκριμένο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, αν και θα μπορούσε να περιλαμβάνει καλύτερα εργαλεία, καλύτερα ποσοστά επιβίωσης απογόνων ή ίσως ακόμη και κοινωνικό κυνήγι».

Ο Στρίνγκερ πιστεύει ότι μια σειρά από μικρά πλεονεκτήματα οδήγησε στην επικράτηση των Sapiens έναντι των ξαδελφών τους. «Ξέρουμε ότι οι Neanderthals ήταν πολύ ικανοί αλλά ίσως οι Sapiens να ήταν ικανότεροι. Αυτά που φαίνονται μικρές καινοτομίες όπως ύφανση και οι βελόνες πλεξίματος μπορεί να έγειραν την πλάστιγγα υπέρ των Sapiens. Από τη στιγμή που υφαίνεις μπορείς να φτιάξεις καλάθια ή δίχτυα. Μια βελόνα σου προσφέρει τη δυνατότητα για πιο μονωμένες σκηνές ώστε να κρατήσεις τα μωρά σου πιο ζεστά κάτι που έχει τεράστια σημασία στην επιβίωση τους. Τα μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα επέτρεψαν στους Sapiens να μοιραστούν αυτές της καινοτομίες» λέει.

Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι ο Homo sapiens αφομοίωσε τα ξαδέρφια του στη γονιδιακή δεξαμενή. Υπάρχουν γενετικές αποδείξεις ότι αυτό συνέβη, αν και το κατά πόσον ευθύνεται για την εξαφάνιση των άλλων ειδών είναι ακόμη αμφισβητήσιμο. Ορισμένοι άνθρωποι που ζουν σήμερα στην Ευρασία έχουν έως και 2% DNA Neanderthal. Γενετιστές υποστηρίζουν ότι μπορούμε να ανασυνθέσουμε το 40% του γονιδιώματος των Neanderthal από ανθρώπους που ζουν σήμερα.

Πληθυσμοί στην Ωκεανία, η οποία περιλαμβάνει την Αυστραλασία, τη Μελανησία, τη Μικρονησία και την Πολυνησία, έχουν από 2% έως 4% DNA των Denisovans. Ορισμένες ομάδες έχουν ακόμη υψηλότερο ποσοστό. Υπάρχει επίσης το μεγάλο μυστήριο ενός άγνωστου ανθρώπινου προγόνου, ο οποίος συνεισέφερε μεταξύ 2% και 19% της γενετικής καταγωγής στους ανθρώπους που ζουν σήμερα στη δυτική Αφρική.

Το 2020 δύο ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Λος Άντζελες πήραν το γονιδίωμα 400 ατόμων που ζουν στη Νιγηρία, τη Σιέρα Λεόνε και την Γκάμπια. Υπολόγισαν ότι οι αρχαίοι άνθρωποι της περιοχής διασταυρώθηκαν με Homo Sapiens μέσα στα προηγούμενα 124.000 χρόνια. «Αυτό εγείρει ένα σημαντικό φιλοσοφικό ερώτημα. Αυτό το είδος εξαφανίστηκε ή βρίσκεται ακόμα μαζί μας με κάποιο τρόπο;» αναρωτιέται η Σκέρι.

 

Η καθηγήτρια Ρεμπέκα Άκερμαν, συνδιευθύντρια του Ερευνητικού Ινστιτούτου Ανθρώπινης Εξέλιξης στο Πανεπιστήμιο του Κέιπ Τάουν στη Νότια Αφρική, λέει ότι εξαρτάται από το πώς ορίζουμε τα είδη. Αυτή είναι η πηγή πολλών συζητήσεων μεταξύ των παλαιοανθρωπολόγων: Ορισμένοι αναγνωρίζουν πολλά είδη, ενώ άλλοι αναγνωρίζουν μόνο συγκεκριμένα. «Η άποψή μου είναι ότι πιθανότατα δεν ήταν ξεχωριστά είδη, με εξαίρεση τα προφανή ακραία σημεία όπως το μικροεγκέφαλο Homo Naledi. Θα έπρεπε πραγματικά να μιλάμε γι’ αυτά ως περιφερειακές παραλλαγές», λέει.

Αλλά ορισμένες ομάδες, είτε είναι διαφορετικό είδος είτε όχι, σίγουρα τα πήγαν καλύτερα από άλλες, με τους δικούς μας άμεσους προγόνους τελικά να επιβιώνουν. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην τύχη και στη συμπεριφορά τους, συμφωνούν οι ειδικοί και είναι κάτι που οι άνθρωποι που ζουν σήμερα πρέπει να αναγνωρίσουν για να ξεπεράσουν τις επερχόμενες προκλήσεις.

«Η δικτύωση είναι σημαντική, η ικανότητα προσαρμογής στην αλλαγή είναι σημαντική και αυτό είναι σίγουρα κάτι που όλοι θα αντιμετωπίσουμε με την κλιματική αλλαγή. Η ανθρωπότητα θα βρεθεί αντιμέτωπη είτε με τη συνεργασία απέναντι σε αυτές τις κρίσεις είτε με τον ανταγωνισμό. Και αυτό που βλέπουμε από τους Neanderthal Sapiens είναι ότι οι ομάδες που συνεργάστηκαν καλύτερα ήταν αυτές που τα κατάφεραν» λέει ο Στρίνγκερ.