Όταν η ανθρωπιά νίκησε τον φόβο: Η «συνωμοσία» τιμής της Ζακύνθου που έσωσε όλους τους Εβραίους του νησιού

Την ώρα που σε άλλα μέρη της Ελλάδας καταδότες και εκμεταλλευτές έριχναν στα χέρια των Ναζί τους Εβραίους, το νησί της Ζακύνθου συνασπίστηκε και έσωσε ανθρώπινες ψυχές και την τιμή του

«Οι μεγάλοι μας οι φίλοι οι Γερμανοί ξεκαθάρισαν το νησί μας από την εβραϊκή πλεμπάγια».

Με αυτά τα λόγια σε μια δημόσια ομιλία του ο Δήμαρχος Κέρκυρας… πανηγύριζε το γεγονός ότι οι Ναζί είχαν μόλις στοιβάξει στα αμπάρια των πλοίων τους τούς περίπου 2.000 Εβραίους που ζούσαν στο νησί της Κέρκυρας περί τα τέλη της άνοιξης του 1944. Είχε προηγηθεί ανακοίνωση εναντίον των Εβραίων από τον Νομάρχη, τον Δήμαρχο και τον Διευθυντή της Αστυνομίας στην Κέρκυρα, ενώ το απόγευμα της ίδιας ημέρας που οι Εβραίοι είχαν ξεκινήσει το ταξίδι τους για το κολαστήριο του Άουσβιτς, οι Κερκυραίοι συμπατριώτες τους έμπαιναν στα σπίτια τους και τα λεηλατούσαν.

Την άνοιξη του 1944, στα γερμανοκρατούμενα μέρη της Ευρώπης τα 2/3 των Εβραίων- περίπου 6 εκατομμύρια άνθρωποι- είχαν ήδη εξοντωθεί. Οι Εβραίοι όλης της Ελλάδας στέλνονταν από το ένα μέρος μετά το άλλο στα κρεματόρια και τα στρατόπεδα εξόντωσης.

Τα «πλοία του θανάτου» των Ες-Ες που έφυγαν εκείνη την ημέρα από την Κέρκυρα κατέβηκαν νοτιότερα στο Ιόνιο σταματώντας στην Κεφαλονιά από όπου πήραν περίπου 400 Εβραίους. Σκοπός ήταν να συγκεντρώσουν όλα τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας από τα νησιά του Ιονίου, στη συνέχεια να τους αποβιβάσουν στην Πάτρα και να τους φορτώσουν σε τρένα, με προορισμό το Άουσβιτς.

Ωστόσο, τα «πλοία του θανάτου» δεν σταμάτησαν ποτέ στη Ζάκυνθο χάρη σε ένα… θαύμα.

Συνωμοσία... ανθρωπιάς

Το «θαύμα» της Ζακύνθου δεν προκλήθηκε από κάποια θεϊκή παρέμβαση. Υπήρξε ένα τελείως… ανθρώπινο θαύμα που κατέστη εφικτό χάρη στο θάρρος δύο σπουδαίων ηγετικών αντρών αλλά και σύσσωμου του λαού του νησιού.

Λίγους μήνες πριν τα καράβια των Ες Ες αρχίσουν να αρμενίζουν στο Ιόνιο, η ιταλική κατοχή της Ζακύνθου είχε αντικατασταθεί από την γερμανική. Όσοι οι – όχι και τόσο φανατικοί υποστηρικτές της ναζιστικής ιδέας περί ‘Τελικής Λύσης’ για τους Εβραίους- Ιταλοί έλεγχαν το Ιόνιο, οι Εβραίοι του νησιού ένιωθαν σχετικά ασφαλείς. Ωστόσο, όταν τα γερμανικά στρατεύματα εγκαθίστανται στη Ζάκυνθο όλα άλλάζουν.

Τον Δεκέμβριο του 1943, ο Γερμανός φρούραρχος Πόουλ Μπέρενς και ο διοικητής του νησιού Αλφρεντ Λιτ καλούν τον Έλληνα δήμαρχο της Ζακύνθου, Λουκά Καρρέρ (ΦΩΤΟ). Όπως ο ίδιος ο Καρρέρ ανέφερε σε συνέντευξη που του πήραν Έλληνες και Εβραίοι δημοσιογράφοι τον Νοέμβριο του 1978, ο Μπέρενς βάζοντας το πιστόλι του στο στήθος αξίωσε να του παραδώσει κατάλογο των οικογενειών των Εβραίων της Ζακύνθου μέσα στις επόμενες 72 ώρες.

Όπως αναφέρει ο Διονύσης Βίτσος στο βιβλίο του «Οι Ζακυνθινοί Εβραίοι 15ος αι. - 20ος αι.», ο Δήμαρχος αφηγήθηκε αργότερα: «Στην αμηχανία μου σκέφτηκα τον Δεσπότη. Τον γνώριζα για γενναίο και υπερπατριώτη τον Δεσπότη της Ζακύνθου, τον Χρυσόστομο Δημητρίου. Και κατέφυγα σ’ εκείνον. Του τα εξιστόρησα με κάθε λεπτομέρεια.

Ο Δεσπότης με θάρρος μου απαντά: "Δεν θα πας κανένα κατάλογο στους Γερμανούς. Θα αναλάβω εγώ!"».

Ο Δεσπότης δεν ήταν άλλος από τον Μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομο. Ο Χρυσόστομος βρισκόταν σε αυτή τη θέση από το 1934, ενώ ήταν διδάκτωρ θεολογίας με ειδικές σπουδές στο Μόναχο. Από την έναρξη της αρχιερατείας του έδειξε φιλική στάση προς τους Εβραίους του νησιού, με αποτέλεσμα να επικριθεί από άλλους Χριστιανούς. Στη διάρκεια της ιταλικής Κατοχής ανέπτυξε φιλανθρωπική δράση και πέτυχε την αποφυλάκιση κρατουμένων. Συνελήφθη και εκτοπίστηκε στην Αθήνα για ένα χρόνο από όπου επέστρεψε τον Νοέμβριο του 1943. Λόγω της γερμανομάθειάς του (όσο ήταν στη Γερμανία λέγεται μάλιστα ότι είχε συναντήσει και τον ίδιο τον Χίτλερ) είχε άμεση επικοινωνία με τις αρχές του νησιού.

Την ίδια στιγμή στις 72 ώρες που έχουν μέχρι να λήξει το τελεσίγραφο, ο Καρρέρ και ο Χρυσόστομος ενορχηστρώνουν αστραπιαία ένα σχέδιο που θα «εξαφανίσει» τους Εβραίους του νησιού. Οι 275 Εβραίοι με την βοήθεια των ιερέων του νησιού αποκτούν νέες ταυτότητες Ελλήνων χριστιανών με ψεύτικα πιστοποιητικά, ενώ με την βοήθεια όλων των Ζακυνθινών που τότε ανέρχονται σε περίπου 42.000 καταφέρνουν με τη βοήθεια των ανταρτών να φυγαδεύσουν όλο τον εβραϊκό πληθυσμό σε ορεινά σημεία, σε παρεκκλήσια σε υπόγεια ή αποθήκες μακριά από τις πόλεις και σε δύσβατες περιοχές. Παρόλο που όλοι οι κάτοικοι ήξεραν τι συνέβαινε κανείς δεν αποκάλυψε τίποτα στις γερμανικές αρχές, ενώ αντίθετα με κίνδυνο και της δικής τους ζωής φυγάδευσαν στα σπίτια τους Εβραίους.

Ο Μητροπολίτης μιλά αρχικά με τον φρούραρχο Πόουλ Μπέρενς, ο οποίος αρνείται να αναιρέσει την εντολή και ο Χρυσόστομος ζητά να συναντηθεί απευθείας με τον στρατιωτικό διοικητή Λιτ.

Πράγματι, ο Χρυσόστομος, ο Καρρέρ και ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Μωϋσής Γκανή (ο ίδιος φτγαδεύεται λίγο μετά), συναντιούνται με τον Λιτ και ισχυρίζονται ότι οι περισσότεροι Εβραίοι είχαν ήδη φύγει από το νησί λόγω του πολέμου και των βομβαρδισμών. Στην επιμονή του Λιτ να του παραδοθεί αμέσως ο κατάλογος με τους Εβραίους, ο Χρυσόστομος προχώρησε σε μια κίνηση που έμεινε στην ιστορία.

Παρέδωσε στον Λιτ ένα έγγραφο με τον κατάλογο των Εβραίων μόνο που αυτός περιελάμβανε μόνον δύο ονόματα: Το δικό του και του δημάρχου.

Μια αναφορά, η οποία δεν επιβεβαιώνεται ωστόσο με το ίδιο το έγγραφο, υποστηρίζει ότι ο Χρυσόστομος ζήτησε να στείλει ο ίδιος ένα μήνυμα με αποδέκτη τον Χίτλερ στο οποίο σύμφωνα με τον Διονύσιο Στραβόλεμο στο βιβλίο του «Ένας ηρωισμός, μια δικαίωση» αναφερόταν:

«Κάποτε όταν ευρίσκεσθε εις το λυκαυγές της εξορμήσεώς σας, στα 1924, είχαμε συναντηθεί στο Μόναχο και είχαμε ανταλλάξει τις σκέψεις μας γύρω από το κίνημά σας, το εθνικοσοσιαλιστικό. [...] Παρακαλώ να μη συλληφθούν οι Εβραίοι της Ζακύνθου και εγγυώμαι εγώ και ο Δήμαρχος ότι είναι ακίνδυνοι, θαυμαστές σας και φιλήσυχοι».

Αξίζει να σημειωθεί ότι ούτε στα γερμανικά αρχεία αλλά ούτε και στα ελληνικά – μιας κι όλα καταστράφηκαν στον καταστροφικό σεισμό της Ζακύνθου του 1953- δεν υπάρχει αναφορά για την ύπαρξη της επιστολής αυτής και δεν είναι σίγουρο ότι ο Χρυσόστομος μπόρεσε ακόμα και αν ήθελε να την στείλει.

Μετά την επιμονή του Χρυσόστομου και του Καρρέρ ότι δεν υπάρχουν πλέον Εβραίοι στο νησί, ο διοικητής Λιτ διέταξε τη λήψη άμεσων μέτρων με συνεχείς ελέγχους σε όλα τα σπίτια του νησιού με σκοπό να βρεθούν όσοι τυχόν κρύβονται. Κανένας Εβραίος δεν βρέθηκε πουθενά χάρη στην σιωπή του ζακυνθινού λαού που ούτε ένας δεν πρόδωσε όσους Εβραίους συμπολίτες τους κρύβονταν.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με τα όσα αναφέρονται στην επίσημη ιστοσελίδα του Εβραϊκού Μουσείου, ο Λιτ τον Αύγουστο του 1944 αντικαταστάθηκε από έναν νέο στρατιωτικό διοικητή και τέθηκε μάλιστα υπό κράτηση. Η αντικατάσταση αυτή, αν συνέβη, είναι πολύ πιθανό αλλά άγνωστο αν συνδέεται με την αποτυχία του να εντοπίσει τους Εβραίους του νησιού.

Το αποτέλεσμα πάντως ήταν να σημειωθεί ένα επίτευγμα μοναδικό σε ολόκληρη την κατακτημένη από τους Γερμανούς, Ευρώπη. Στο νησί της Ζακύνθου δεν πέθανε ούτε ένας Εβραίος από τα χέρια των Ναζί κατά τη διάρκεια της κατοχής και αυτό χάρη στη γενναιότητα όχι μόνο του Δήμαρχου και του Μητροπολίτη αλλά και όλου του νησιού που δεν πρόδωσαν ποτέ τους συμπατριώτες τους.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η κοινότητα των Εβραίων του νησιού μετά τον πόλεμο σε ένδειξη ευγνωμοσύνης κατασκεύασαν και τοποθέτησαν τα τζάμια στον Ιερό Ναό του Αγίου Διονυσίου του νησιού που εγκαινιάστηκε το 1948. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1953, όταν το νησί υπέστη καταστροφές από σεισμό, η πρώτη χορηγία βοήθειας ήρθε από το κράτος τού Ισραήλ συνοδευόμενη από το εξής μήνυμα: «Οι Εβραίοι τής Ζακύνθου δεν λησμόνησαν ποτέ τον Δήμαρχο και τον αγαπητό τους Επίσκοπο, καθώς και όσα έκαναν για εμάς».

Η προσφορά του Χρυσόστομου και του Καρρέρ αναγνωρίσθηκε επίσημα το 1978, όταν ανακηρύχθηκαν «Δίκαιοι των Εθνών» από το ίδρυμα Γιαντ Βασέμ της Ιερουσαλήμ.

*Η ιστορία της Ζακύνθου καταγράφηκε με μαρτυρίες ανθρώπων που την έζησαν στο ντοκιμαντέρ του Ζακυνθινού σκηνοθέτη  Τώνη Λυκουρέση «Το Τραγούδι της Ζωής» (2001)