Σεπτεμβριανά: Το πογκρόμ που επιχείρησε να ξεριζώσει τον ελληνισμό από την Πόλη

Ένα καλά ενορχηστρωμένο έγκλημα από την τουρκική κυβέρνηση κατά των Ελλήνων που αποτέλεσε το τελικό χτύπημα κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης

«Στο Γενή Σεχίρ, ώρα 7 το απόγευμα μέσα στη μέση του δρόμου, ο όχλος περικύκλωσε ένα κοριτσάκι 6 ετών, το παρέδωσε σ' έναν ημιπαράφρονα χαμάλη γνωστό ως «γορίλα» και εκείνος παρουσία δύο χιλιάδων ατόμων το βίασε επανειλημμένως, ενώ το πλήθος ούρλιαζε, «αυτά παθαίνουν οι Έλληνες. Σκότωσέ την, σκότωσέ την, την σκύλα την Ελληνίδα».

Τρίτη 6 Σεπτεμβρίου. Η κόλαση των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη έχει ξεκινήσει. Σπίτια και μαγαζιά καταστρέφονται, άντρες σκοτώνονται, γυναίκες βιάζονται, ακόμα και οι νεκροί «πεθαίνουν» ξανά.

Τα γεγονότα της 6ης προς 7ης Σεπτεμβρίου 1955 στην Πόλη, είναι εφάμιλλα με την καταστροφή της Σμύρνης το 1922. Κάθε ελληνικό στοιχείο καταστρέφεται από ένα μαινόμενο και αλλόφρον πλήθος που μόνη του σκέψη είναι να καταστρέψει. Τα γεγονότα είναι λίγο πολύ γνωστά με καταστροφές σε κάθε τι ελληνικό. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους: 1.004 σπίτια ολικώς κατεστραμμένα, 4.348 καταστήματα, 27 φαρμακεία, 26 σχολεία, 5 πολιτιστικοί σύλλογοι, οι εγκαταστάσεις 3 εφημερίδων, 12 ξενοδοχεία, 11 κλινικές, 21 εργοστάσια, 110 ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια, 73 εκκλησίες, και πάρα πολλοί τάφοι συλημένοι, συμπεριλαμβανομένου και αυτών των πατριαρχών στη Μονή Βαλουκλή. Κάποιοι ανεβάζουν κι άλλο τους αριθμούς.

Οι ανθρώπινες απώλειες φτάνουν τις 20 (άλλοι μιλούν για περισσότερους) και εκατοντάδες ήταν οι κακοποιήσεις. Δεκάδες ιερωμένοι υποβλήθηκαν σε αναγκαστική περιτομή. Ο αριθμός των βιασμών φτάνει τους 2.000, αν και ο επίσημος αριθμός αναφέρει μόλις 200 περιστατικά.

Πέρα από τα γεγονότα όμως, το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι το πόσο οργανωμένο ήταν από την ίδια την τουρκική κυβέρνηση αυτό το «ξέσπασμα» των Τούρκων.

Η αιτία

Αιτία για το πογκρόμ των Ελλήνων ήταν η ανακίνηση του Κυπριακού ζητήματος από τον Στρατάρχη Παπάγο το 1954 και τελικά η δημιουργία τον Απρίλιο του 1955 του Ε.Ο.Κ.Α. και η έναρξη του ένοπλου αγώνα εναντίον της Αγγλίας για την αναγνώριση της αυτοδιάθεσης του κυπριακού λαού. Άλλωστε ήδη ο κυπριακός λαός με το δημοψήφισμα του 1950, το οποίο οργάνωσε ο Μητροπολίτης Κυρήνειας Μακάριος ο Β’, είχε ζητήσει ξεκάθαρα με  ποσοστό 95,7%, την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα.

Από τότε ξεκινά ένας συνεχής «πόλεμος» εναντίον των Ελλήνων της Τουρκίας ακόμα και από τον ίδιο τον πρωθυπουργό της χώρας, Αντάν Μεντερές. Σύμμαχο σε αυτό έχουν φυσικά τη Βρετανία η οποία δεν σκοπεύει να παραδώσει έτσι απλά την Κύπρο και τις βάσεις της εκεί και μετατρέπει έντεχνα το κυπριακό ζήτημα σε ελληνοτουρκικό.

Έτσι, ενώ η Τουρκία είχε παραιτηθεί από οποιοδήποτε δικαίωμα στην Κύπρο με τα άρθρα 20 και 27 της Συνθήκης της Λοζάνης του 1923, η Βρετανία όχι μόνο φρόντισε να την επαναφέρει σαν ισότιμο συνομιλητή στο αίτημα αυτοδιάθεσης της Κύπρου οργανώνοντας στο Λονδίνο την τριμερή διάσκεψη για το Κυπριακό (Αύγουστος 1955), αλλά έκανε και επίμονες συστάσεις στους Τούρκους να δείξουν «αποφασιστικότητα» υποδεικνύοντας έτσι τις πολιτικές κινήσεις της Τουρκίας.

Την ίδια στιγμή, μσυνεχή ανθελληνικά δημοσιεύματα, οι εφημερίδες της Τουρκίας ξεσηκώνουν τον τουρκικό λαό εναντίον των Ελλήνων που πλέον τους βλέπει ως εχθρούς. Από παντού ξεπηδούν «αυθόρμητες, εθνικές» οργανώσεις που ελέγχονται και χρηματοδοτούνται από την τουρκική κυβέρνηση με κυριότερη την «Κιbrιs Türktür Cemiyeti» (ΚΤC – Οργάνωση «Η Κύπρος είναι Τουρκική» με ιδρυτή τον Χικμέτ Μπιλ, δημοσιογράφο της Χουριέτ. Χάρη στα κιτρινιστικά του άρθρα κατά των Ελλήνων, ο Μπιλ κατάφερε να εκτοξεύσει την εφημερίδα και να πουλά πλέον 600.000 φύλλα ημερησίως, ενώ πριν αρκούνταν στα 11.000.

Η αφορμή

Στις 3 Σεπτεμβρίου 1955, η γυναίκα του πρέσβη ζητά από τον φωτογράφο Κυριακίδη να φωτογραφήσει την Πρεσβεία της Θεσσαλονίκης, η οποία βρισκόταν δίπλα στο σπίτι που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο πατέρας του τουρκικού έθνους, Κεμάλ Ατατούρκ. Όλως… τυχαίως λίγο πριν ένας Βρετανός διπλωμάτης με γράμμα στην Τουρκία αναφέρει ότι αν και τώρα οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι αρκετά καλές, μια καταστροφή στο σπίτι του Κεμάλ θα μπορούσε να ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων...

Δύο μέρες μετά, στις 5 Σεπτεμβρίου, η γυναίκα του πρέσβη φεύγει για την Κωνσταντινούπολη μαζί με τις φωτογραφίες ως ενθύμιο. Τα ξημερώματα της 5^ης προς 6^ης Σεπτεμβρίου μια βόμβα εκρήγνυται στο σπίτι του Ατατούρκ η οποία προκαλεί το σπάσιμο ενός… παραθύρου.

Στις 4:00 το απόγευμα η τουρκική εφημερίδα İstanbul Ekspres σε χρόνο ρεκόρ για την εποχή δημοσιεύει τις φωτογραφίες που έχει πάρει μαζί της η γυναίκα του Πρέσβη, οι οποίες είναι πλήρως παραποιημένες ώστε να δείχνουν το κτήριο κατεστραμμένο και να έχει πιάσει φωτιά. Το βρετανικό BBC έχει μεταδώσει την είδηση πριν καν μαθευτεί πουθενά και πριν ενημερωθεί η αστυνομία.

Όπως αποδεικνύεται αργότερα, τον εκρηκτικό μηχανισμό μικρής ισχύος έχει τοποθετήσει στο σπίτι ο Χασάν Μεχμέτογλου, φύλακας του χώρου, ο οποίος τον παρέλαβε από τον τότε φοιτητή, Έλληνα πολίτη, μουσουλμάνο το θρήσκευμα, Οκτάι Εγκίν, γιο παλαιού βουλευτή Ροδόπης του Ελληνικού κοινοβουλίου. Ο Χασάν στις δίκες που ακολούθησαν παραδέχτηκε ότι είχε τοποθετήσει την βόμβα και κατέδειξε τον Οκτάι Εγκίν ως τον «προμηθευτή» του, ο οποίος συνελήφθη και δικάστηκε ωστόσο το 1956 κατέφυγε στην Τουρκία και έγινε ακόμα και κυβερνήτης σε επαρχία. Ο Εγκίν πάντως μιλώντας στην «Ελευθεροτυπία» πολλά χρόνια αργότερα, αρνήθηκε την ενοχή του και ισχυρίστηκε ότι είχε πέσει θύμα των ελληνικών Αρχών.

Το ξέσπασμα

Η εφημερίδα Istanbul Express δημοσίευσε τις παραποιημένες φωτογραφίες της γυναίκας του πρέσβη, με τον τίτλο «Καταστράφηκε το σπίτι του πατέρα μας με βόμβα» και ένα κείμενο στο οποίο περιγράφεται μια ανυπολόγιστη καταστροφή. Μια ώρα μετά εκατοντάδες Τούρκοι με λοστούς, ξύλα, τσεκούρια, ρόπαλα, αξίνες βγαίνουν στους δρόμους με τις εφημερίδες στα χέρια και σπάνε ό, τι ελληνικό μαγαζί και σπίτι βρουν μπροστά τους.

Όλα τα γεγονότα ήταν τόσο οργανωμένα που φαινόταν πια απροκάλυπτα η συμμετοχή όχι μόνο της τουρκικής αλλά και της βρετανικής κυβέρνησης σε αυτή την καταστροφή.

Τα συνθήματα «Yikin, Kirin, Giavourdur» (Σπάστε, Γκρεμίστε, είναι Γκιαούρης) και «Kahrolsun Giavourlar» (Ανάθεμα στους Γκιαούρηδες) άρχισαν να ακούγονται παντού και ένα μέρος του όχλου κινήθηκε στην Λεωφόρο του περίφημου Πέρα με τα 700 περίπου καταστήματα, το συντριπτικό ποσοστό των οποίων ανήκε στους Έλληνες. Από τους πρώτους στόχους που δέχτηκε την επίθεση του παθιασμένου όχλου είναι το καφενείο «Επτάλοφος» στην πλατεία Ταξίμ.

Οι διαδηλωτές είναι χωρισμένοι σε τρεις ομάδες. Η πρώτη ομάδα σπάει με λοστούς τα ρολά, τις πόρτες και τα τζάμια των καταστημάτων. Η δεύτερη αρπάζει και σκορπάει στους δρόμους τα εμπορεύματα και η τρίτη καταστρέφει και λεηλατεί.

Λίγες μέρες πριν τα γεγονότα, στην Κωνσταντινούπολη κατέφθασαν κατά εκατοντάδες Τούρκοι -Λάζοι, Τσέτες, Κούρδοι- από τα βάθη της Τουρκίας για να δουλέψουν υποτίθεται στην Πόλη. Αυτοί όμως ήταν οι πρώτοι που με διάφορα όπλα κατέβηκαν στους δρόμους για να σπάσουν, να σκοτώσουν και να βιάσουν. Από τις φωτογραφίες του όχλου εκείνης της βραδιάς, είναι φανερό από την όψη και την ενδυμασία ότι τα περισσότερα άτομα που πήραν μέρος στη λεηλασία προέρχονταν από την Ανατολία. Μαζί τους και τα μέλη του τουρκικής οργάνωσης «Η Κύπρος είναι τουρκική» που ξεσήκωναν το πλήθος.

Η τουρκική αστυνομία δεν ήταν απλώς αμέτοχη στα γεγονότα, αλλά βοηθούσε τους «εξεγερμένους». Τους προμήθευε με όπλα όταν δεν είχαν και ακόμα τους καθοδηγούσε πού να χτυπήσουν, προφυλάσσοντας κάθε τουρκικό μαγαζί. Μάλιστα, τα ελληνικά σπίτια και καταστήματα είχαν σημαδευτεί με ευδιάκριτα σήματα από τις προηγούμενες μέρες και οι επικεφαλής των διαδηλωτών, με καταλόγους στα χέρια τους, καθοδηγούσαν τον όχλο. Πολλοί αστυνομικοί και στρατιώτες ήταν ντυμένοι με πολιτικά ρούχα και έπαιρναν κι αυτοί μέρος στις καταστροφές ως αρχηγοί των επιθέσεων.

Οι μαρτυρίες από τους Έλληνες που ήταν παρόντες είναι ανατριχιαστικές. Ομάδες ανεξέλεγκτου όχλου βίαζαν γυναίκες, ακόμα και κορίτσια έξι ετών ως και γιαγιές 90 χρονών. Ιερείς σέρνονταν στους δρόμους με τα ράσα ξεσκισμένα. Πολλοί υποβλήθηκαν σε αναγκαστική περιτομή. Οι ορδές έμπαιναν σε εκκλησίες και χρησιμοποιούσαν τα δισκοπότηρα και τα οστά ως ουροδοχεία. Κατέστρεφαν τους τάφους Πατριαρχών. Ξέθαβαν πτώματα που είχαν θαφτεί πρόσφατα και τα μαχαίρωναν με μανία. Στην μεγαλύτερη εκκλησία στο Πέραν, την Αγία Τριάδα, προσπάθησαν να την ανατινάξουν με δυναμίτη.

Οι καταστροφές και οι λεηλασίες συνεχίστηκαν μέχρι τα ξημερώματα, όταν τελικά αφού είχαν συντελεστεί ανυπολόγιστες καταστροφές, η κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο και μάζεψε τον όχλο. Συλλαμβάνουν 2.060 διαδηλωτές και ο πρωθυπουργός Μεντερές ανακοινώνει πως όλα αυτά ήταν έργο κομμουνιστών! Η τουρκική κυβέρνηση παρά τα ατράνταχτα στοιχεία και τις μαρτυρίες ποτέ δεν παραδέχτηκε τη συμμετοχή της στα γεγονότα. Οι μόνοι υπεύθυνοι γι’ αυτήν ήταν οι κομμουνιστές.

Η επόμενη μέρα

Η επόμενη μέρα βρήκε την ελληνική ζωή στην Πόλη κατεστραμμένη. Όλα τα μαγαζιά των Ελλήνων ήταν πια παρελθόν και η ελληνική οικονομική δραστηριότητα πλέον ανύπαρκτη. Οι άνθρωποι είχαν μείνει μόνο με τα ρούχα που φορούσαν το βράδυ της καταστροφής. Στο ελληνικό προξενείο κατέφταναν άτομα με τις πιτζάμες τους, γιατί δεν είχαν τίποτα άλλο!

Στην Πόλη βρέθηκαν ο φωτογράφος του Πατριαρχείου, Δημήτρης Καλούμενος και ο φωτογράφος Γιώργος Καράγιωργας. Οι δυο τους κανονίζουν να φωτογραφίσουν το ελληνικό νεκροταφείο. Ο Καλούμενος θα πηγαίνει μπροστά, θα τραβάει τις φωτογραφίες, θα πετάει τα φιλμ και θα τα μαζεύει ο Καράγιωργας ώστε να μην τους τα κατασχέσουν αν τους πιάσουν. Πράγματι, ο Καλούμενος τραβάει τα τουρκικά βλέμματα και τον συλλαμβάνουν. Ο Καράγιωργας όμως με τα φιλμ ξεφεύγει, εκτυπώνει τις φωτογραφίες, τις κολλάει με λευκοπλάστ στην πλάτη για να μην τις βρουν και φεύγει για την Ελλάδα. Οι συγκλονιστικές φωτογραφίες δείχνουν τάφους σκαμμένους, ερείπια παντού, οστά πεταμένα.

Η αντίδραση από την ελληνική πλευρά ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Ο πρωθυπουργός στρατάρχης Παπάγος ήταν βαριά άρρωστος και η ελληνική κυβέρνηση ήταν ακέφαλη. Έτσι, οι αντιδράσεις αρκέστηκαν σε απλά διαβήματα τα οποία έλαβαν την απάντηση από τον Τούρκο πρωθυπουργό ότι τα γεγονότα ήταν «αυθόρμητη εκδήλωση του τουρκικού λαού» κι γι’ αυτό δεν μπορούσαν να κάνουν κάτι!

Την ίδια στιγμή, η Ελλάδα δέχθηκε πιέσεις από τον Αμερικάνο Υπουργό Εξωτερικών Τζον Φόστερ Ντάλες ο οποίος κάλεσε τις δύο πλευρές να ηρεμήσουν, να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση και να συμφιλιωθούν παρόλο που στην Ελλάδα δεν είχε συμβεί κανένα γεγονός κατά των Τούρκων.

Όσον αφορά τις ζημιές, ενώ αρχικά είχαν υπολογιστεί από τουρκικές και ξένες τράπεζες στο ένα ή δύο δισεκατομμύρια τουρκικές λίρες, τον Φεβρουάριο του 1956 το ποσό μειώθηκε σε 69.578.744 λίρες Τουρκίας, περίπου 25 εκατομμύρια δολάρια.

Κι αυτό τη στιγμή που το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών υπολόγισε ότι μόνο οι ζημιές στις εκκλησίες ξεπερνούσαν τα 150 εκατομμύρια δολάρια. Οι Βρετανοί διπλωμάτες ανέβαζαν το ποσό σε 200 εκατομμύρια δολάρια, ενώ η εκτίμηση της ελληνικής κυβέρνησης ήταν ότι οι ζημιές έφταναν τα 500 εκατομμύρια δολάρια.

Τελικά, η Ελλάδα αρκέστηκε στα 10 εκατ. τουρκικές λίρες, όταν μάλιστα η αξία του νομίσματος είχε υποτιμηθεί δραματικά.

Όταν στις 6 Οκτωβρίου 1955, πρωθυπουργός της χώρας έγινε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, η Τουρκία τελικά αναγκάστηκε να αποζημιώσει «ηθικά» την Ελλάδα. Στις 24 Οκτωβρίου τίμησε σε ειδική τελετή στο στρατηγείο του Ν.Α.Τ.Ο. στη Σμύρνη (όπου και εκεί είχαν γίνει γεγονότα) την ελληνική σημαία, την οποία ύψωσε ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών.

Η «τιμωρία»

Όσοι Τούρκοι συνελήφθησαν μετά τα γεγονότα αφέθηκαν ελεύθεροι αμέσως, εκτός από 17 άτομα τα οποία παρέμειναν υπό κράτηση από τρεις έως έξι μήνες. Τελικά κι αυτοί αθωώθηκαν, μαζί με έξι μέλη από την οργάνωση «Η Κύπρος είναι τουρκική», από το ποινικό δικαστήριο της Τουρκίας τον Ιανουάριο του 1956.

Ο πρωθυπουργός Μεντερές ανατράπηκε πραξικοπηματικά τον Μάιο του 1960 και την εξουσία κατέλαβε ο στρατός, ο οποίος καταδίκασε αυτόν και τους υπουργούς του για παράβαση του Συντάγματος και την αλλοίωση του πολιτεύματος. Ο Μεντερές, ο Υπουργός Εξωτερικών Ζόρλου και ο Υπουργός Οικονομικών Πολάτ Καν καταδικάστηκαν σε θάνατο τον Ιανουάριο του 1961, καθώς θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τα παραπάνω και εκτελέστηκαν δια απαγχονισμού. Όσο για τα Σεπτεμβριανά, θεωρήθηκαν υπεύθυνοι μόνο για φθορά ξένης περιουσίας/ιδιοκτησίας.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Φουάτ Κοπρυλού, Υπουργός Παιδείας στη διάρκεια των γεγονότων, σε κατάθεσή του στις 21/10/1960 ισχυρίστηκε ότι τις βιαιοπραγίες στα Σεπτεμβριανά, είχε προτείνει ο Υπουργός Εξωτερικών Ζόρλου αλλά τις οργάνωσε ο Μεντερές. Σύμφωνα πάντα με τον Κοπρυλού ηθικός αυτουργός ήταν ο επικεφαλής της CIA, Άλεν Ντάλες (αδερφός του υπουργού Εξωτερικών), ο οποίος εκείνες τις μέρες βρισκόταν στην Τουρκία. Ωστόσο, επειδή ο Κοπρυλού δεν είχε αποδείξεις για όσα υποστήριξε τροποποίησε αργότερα την κατάθεσή του.

Ο διωγμός με κάθε τρόπο κατά των Ελλήνων της Πόλης δυστυχώς δεν ξεκίνησε, ούτε σταμάτησε στα Σεπτεμβριανά του 1955. Το 1955, οι Έλληνες που κατοικούσαν στην Κωνσταντινούπολη ήταν 130.000. Σήμερα μένουν μόλις 2.000, αν και η Τουρκία επιμένει ότι οι Έλληνες έφυγαν από την πόλη… οικειοθελώς.