Από τους σπόρους κάνναβης αγιαχουάσκα ως την κοκαΐνη, οι
ψυχοδιεγερτικές ουσίες έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο στις κοινωνίες των ιθαγενών όλης
της Αμερικής. Αυτά τα «φυτά των θεών» όπως τα ονόμαζαν συχνά δημιουργούσαν ένα
αίσθημα έκστασης και εξωσωματικές εμπειρίες. Γι’ αυτό το λόγο χρησιμοποιούνταν
για να «επικοινωνούν» με τις θεότητές τους και τους προγόνους τους, ενώ ήταν
βασικό συστατικό σε τελετουργικές διαδικασίες ώστε η ψυχή να «περάσει» από
αυτόν τον κόσμο στον επόμενο.
Ενώ, οι ιστορικοί έχουν εντοπίσει και καταγράψει σε μεγάλο
βαθμό τη σχέση των λαών της Βορείου και της Νοτίου Αμερικής με τα ψυχοτρόπα
φυτά, η χρήση αυτών στον λεγόμενο «Παλαιό Κόσμο» της Ευρώπης και της Αφρικής
παραμένει ελάχιστα γνωστή και καταγεγραμμένη κυρίως λόγω της έλλειψης
στοιχείων.
Τα στοιχεία για την χρήση αρχαίων ναρκωτικών στην Ευρώπη είναι κυρίως δύο ειδών: τεχνητά και παλαιοβοτανικά. Τα τεχνητά
στοιχεία αναφέρονται σε χειροποίητα ανθρώπινα δημιουργήματα, όπως τα αγγεία, τα
οποία χρησιμοποιούνταν για να αποθηκεύουν ή να επεξεργάζονται τις ψυχοτρόπες
αυτές ουσίες. Τα παλαιοβοτανικά στοιχεία αναφέρονται σε χημικά υπολείμματα
αυτών των ναρκωτικών που έχουν μείνει είτε στην επιφάνεια των δοχείων που φυλάσσονταν
είτε έχουν διατηρηθεί μέσα στα σώματα και τα οστά ανθρώπων που τα κατανάλωναν.
Ωστόσο, κανένας τύπος στοιχείων από αυτά τα δύο δεν μας παρέχει
μια σίγουρη απόδειξη σχετικά με την χρήση των ψυχοτρόπων ουσιών στον αρχαίο κόσμο
της Ευρώπης. Όπως αναφέρει ο καθηγητής Βοτανολογίας στο Πανεπιστήμιο της Χαβάης,
Μαρκ Μέρλιν, σε ένα άρθρο του πάνω σε αυτό το θέμα, τα παλαιοβοτανικά στοιχεία
υποδηλώνουν την παρουσία της ουσίας αλλά δεν προσφέρουν στοιχεία σχετικά με το
κοινωνικο-πολιτισμικό περικείμενο μέσα στο οποίο χρησιμοποιήθηκε αυτή. Από την
άλλη, τα τεχνητά στοιχεία επιδέχονται περισσότερες ερμηνείες καθώς μπορεί να
δημιουργούν υπόνοιες σχετικά με το συμβολικό νόημα της ουσίας.
Τα στοιχεία για την παλαιότερη
χρήση ναρκωτικών στην Ευρώπη
Οι ερευνητές δεν έχουν ακόμα καταλήξει σχετικά με το πότε οι
άνθρωποι του «Παλαιού Κόσμου» ξεκίνησαν να
χρησιμοποιούν τα ναρκωτικά. Κάποιοι δηλώνουν αρκετά σίγουροι ότι τα ναρκωτικά
άρχισαν να χρησιμοποιούνταν ήδη από την εποχή της ύστερης Πλειστόκαινου, δηλαδή
πριν από 12.000 χρόνια. Άλλοι πιστεύουν ότι η χρήση των ναρκωτικών πηγαίνει
πίσω στην αρχή της ανθρωπότητας και γι’ αυτό είναι γραμμένη στα γονίδιά μας καθώς ίσως το κληρονομήσαμε από τους ανθρωποειδείς προγόνους μας.
Τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι περίπου τρεις χιλιετίες τα
ναρκωτικά, όπως η κάνναβη, έφτασε στην Μεσοποταμία, ενώ οι άνθρωποι στην
σημερινή Τουρκία και την Αίγυπτο πειραματίζονταν ήδη με τοπικές ουσίες όπως ο
μπλε λωτός. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που και στον Όμηρο, οι Λωτοφάγοι τρώνε
λωτούς, ένα φρούτο που όποιος επισκέπτης το έτρωγε ξεχνούσε την πατρίδα του και ήθελε να μείνει εκεί.
Οι οπιούχες παπαρούνες φαίνεται ότι είναι μεταξύ των πρώτων
ψυχοδιεγερτικών φυτών που καταναλώθηκαν από τους ανθρώπους και οι πιο αρχαίες
αποδείξεις για την χρήση τους προέρχονται από την Ιταλία. Σύμφωνα με τον
Μέρλιν, οι τεχνητές αποδείξεις προέρχονται από ένα σφαιρικό μενταγιόν, το οποίο
θυμίζει έντονα το σχήμα των οπιούχων παπαρούνων. Αυτά φαίνεται ότι τα φορούσαν
οι γυναίκες στον προ-ρωμαϊκό πολιτισμό των Δαυνίων, οι οποίοι ζούσαν στην
νοτιοανατολική περιοχή της Ιταλίας πριν από 2.500 χρόνια.
Οι πιο παλιές παλαιοβοτανικές αποδείξεις για την χρήση του
οπίου έρχονται και πάλι από την Ιταλία και συγκεκριμένα από στην περιοχή της λίμνης
Μπρατσιάνο στα βορειοδυτικά της Ρώμης. Στο βυθό της λίμνης, διατηρημένο κάτω
από τρία μέτρα ασβεστόλιθου, οι ερευνητές ανακάλυψαν την παρουσία υπολειμμάτων
σπόρων παπαρούνας, οι οποίοι μπορεί να χρησιμοποιούνταν για λάδι, φαγητό, φαρμακευτικούς
λόγους ή ακόμα μπορεί να είχαν «πιθανή πολιτισμική χρήση», όπως αναφέρεται. Αυτοί
οι σπόροι πιθανότατα είναι παλαιότεροι από τα μενταγιόν καθώς η περιοχή
κατοικούνταν ήδη πριν από 7.700 χρόνια.
Οι σπόροι από τη λίμνη Μπρατσιάνο αποτελούν μια από τις μεγαλύτερες
προκλήσεις στο πεδίο της μελέτης της αρχαίας χρήσης ουσιών καθώς τα
ψυχοδιεγερτικά φυτά θα μπορούσαν να χρησιμοποιούνται για διάφορους λόγους. Η κάνναβη
για παράδειγμα, ένα άλλο ναρκωτικό φυτό που χρησιμοποιούνταν ευρέως στον Παλαιό
Κόσμο, μπορεί να χρησιμοποιούνταν επίσης για να ταΐζουν τις αγελάδες ή για να
το μετατρέπουν σε σκοινί ή λάδι, ενώ φυσικά το κατανάλωναν επίσης και οι
άνθρωποι.
Επικοινωνώντας με το…
υπερπέραν
Πάντως στην αρχαία Ελλάδα και Ιταλία η χρήση των ψυχοτρόπων φυτών φαίνεται ότι δεν
ήταν τόσο στενά συνδεδεμένη με ψυχαγωγικούς λόγους, όπως σήμερα. Σε έναν μεγάλο
βαθμό χρησιμοποιούνταν για ιατρικούς αλλά και για πιο… μεταφυσικούς σκοπούς.
Η καθηγήτρια Ελίσα Γκέρα-Ντότσε από το πανεπιστήμιοτου Βαγιαδολίδ στην Ισπανία,
αναφέρει σε μελέτη της ότι ο σκοπός της χρήσης τους ήταν να βοηθήσουν τους ανθρώπους
να επικοινωνήσουν με τον πνευματικό κόσμο.
Σύμφωνα με την ίδια, τα ευρήματα από την οπιούχο παπαρούνα που έχουν εντοπιστεί σε κομμάτια στα δόντια ενός ενήλικα άνδρα σε νεολιθικό οικισμό στην Ισπανία, οι απανθρακωμένοι σπόροι κάνναβης που έχουν βρεθεί σε μπολ στη Ρουμανία και τα αφηρημένα σχέδια στις ιταλικές Άλπεις που απεικονίζουν την τελετουργική χρήση των παραισθησιογόνων μανιταριών μαρτυρούν αυτή τη «μεταφυσική» χρήση. Τα περισσότερα από αυτά τα ευρήματα εντοπίστηκαν σε τάφους και ιερούς τόπους και αυτό ωθεί τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι η χρήση τους ήταν συνδεδεμένη με την τελετουργική χρήση.
Το επικρατέστερο σενάριο είναι ότι η χρήση των ουσιών στις
νεκρικές τελετές, είχε σκοπό να προετοιμάσει κατά κάποιον τρόπο τον νεκρό για
την μετά θάνατο ζωή ή αποτελούσε μέρος μιας τελετή για τους θεούς του κάτω
κόσμου.
Καπνίζοντας με τους Σκύθες
Ουσιαστικά, οι αρχαίοι μας πρόγονοι μπορεί να κατανάλωναν
ναρκωτικά για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Πράγματι οι αρχαίοι λαοί της Ευρώπης
και της Αφρικής μπορεί να χρησιμοποιούσαν την κάνναβη ή το όπιο είτε ως φάρμακο
είτε ως μέρος των τελετουργικών και των τελετών τους. Μικρότερη είναι η
πιθανότητα να χρησιμοποιούσαν τα ναρκωτικά αυτά για ψυχαγωγικούς σκοπούς, όπως σήμερα.
Αρκετές αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές πηγές αναφέρουν την
κάνναβη, αλλά όχι στα πλαίσια που κάποιος θα περίμενε. Ο κωμικός δραματικός
συγγραφέας Έφιππος σε μια από τις κωμωδίες του αναφέρει την κάνναβη σε μια
λίστα με διάφορες λιχουδιές μαζί με τα γλυκά, τα φρούτα και τους ξηρούς
καρπούς. Ο ρήτορας Αθήναιος ο Ναυκρατίτης και ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρουν
ότι η κάνναβη χρησιμοποιείται για την παραγωγή σκοινιών και υφασμάτων και ότι
μπορούσε επίσης να απωθήσει τα κουνούπια.
Μια από τις λίγες αναφορές στην χρήση της κάνναβης για ψυχαγωγικούς
λόγους στην κλασική αρχαιότητα εντοπίζεται στον Ηρόδοτο, ο οποίος περιγράφει τις
συνήθειες στον πολιτισμό των Σκυθών, της φυλής που ζούσε στην κεντρική Ασία και
τον Εύξεινο Πόντο.
Ο Ηρόδοτος περιγράφει τον τρόπο που οι Σκύθες περιποιούνταν
τα σώματά τους: «Πρώτα οι Σκύθες λούζουν το κεφάλι τους με νερό και σαπούνι,
αλλά ποτέ δεν πλένουν τα σώματά τους με αυτόν τον τρόπο. Για να καθαρίσουν το
σώμα τους, στερεώνουν στο έδαφος τρία μακριά δοκάρια με κλίση προς τα μέσα έτσι
ώστε να σχηματίζουν κάτι σαν μικρή καλύβα. Κατόπιν μεγάλα μάλλινα κομμάτια
υφάσματος τεντώνονται πάνω στους πόλους έτσι ώστε να αφήνουν το ελάχιστο δυνατό
κενό. Μέσα σε αυτή τη μικρή καλύβα τοποθετείται στο κέντρο ένα δοχείο με καυτές
πέτρες. Οι άνδρες και οι γυναίκες εισέρχονται μέσα σε αυτό και ρίχνουν μερικούς
σπόρους κάνναβης πάνω στις καυτές πέτρες. Ο καπνός παράγει έναν ευχάριστο ατμό
όσο κανένα άλλο είδος μπάνιου. Οι Σκύθες απολαμβάνουν τόσο πολύ [αυτόν τον
καπνό] που ουρλιάζουν με ευχαρίστηση», αναφέρει.
Μάλιστα, το 1993 οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν σκυθικούς τάφους
στην Κεντρική Ασία, που χρονολογούνται μεταξύ 500 και 300 π.Χ. Σε αυτούς
ανακάλυψαν τρίποδα και προβιές, μαγκάλια και κάρβουνα με υπολείμματα σπόρων
κάνναβης με φρούτα, κάτι που υποδηλώνει τη χρήση κάνναβης και σε ταφικές
τελετουργίες με αντίστοιχο τρόπο με αυτόν που περιέγραψε ο Ηρόδοτος.
Αν και οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι δεν φαίνεται να
χρησιμοποιούσαν εκτεταμένα την κάνναβη ως παραισθησιογόνο, υπάρχουν ενδείξεις
ότι γνώριζαν τις ψυχοτρόπες ιδιότητές της. Ο Δημόκριτος μάλιστα αναφέρει ότι έπιναν
κάνναβη με κρασί και μύρο για να προκαλέσουν οράματα.
Οι Ρωμαίοι από την άλλη φαίνεται ότι θεωρούσαν τους σπόρους της
κάνναβης «λιχουδιά» και τους έψηναν για να τους καταναλώσουν μετά το δείπνο. Σύμφωνα
με τον Έλληνα φυσικό, Γαληνό, ο οποίος έζησε στη Ρώμη περί το 200 π.Χ., έτρωγαν
τους σπόρους ώστε να «τους ανοίξει η όρεξη για ποτό». Επίσης, προκαλούσαν «ένα
αίσθημα ζεστασιάς» και αν καταναλώνονταν σε μεγάλη ποσότητα δημιουργούσε μια «ζεστή
και τοξική ζάλη» στο μυαλό.
Στις περισσότερες περιπτώσεις πάντως, η κάνναβη ειδικά
χρησιμοποιούνταν εκτεταμένα για ιατρικούς σκοπούς ήδη από την εποχή των Φαραώ της
Αιγύπτου κυρίως για να απαλύνει τον πόνο ή για θεραπεία μολύνσεων. Μάλιστα γύρη
κάνναβης έχει βρεθεί στην μούμια του Ραμσή II.
Μάρκος Αυρήλιος: Ο πρώτος…
οπιομανής
Αν και οι Ρωμαίοι γνώρισαν πολύ καλά την κάνναβη, φαίνεται
ότι το αγαπημένο τους ναρκωτικό ήταν το όπιο. Οι γιατροί το συνταγογραφούσαν
για να απαλύνουν τους πόνους και να βοηθήσουν τους ασθενείς να κοιμούνται
καλύτερα τα βράδια. Το όπιο χρησιμοποιούνταν επίσης για να θεραπεύσει το βήχα
και τη διάρροια.
Αν και δεν υπάρχουν επίσημες καταγραφές για περιστατικά
εξαρτήσεων, είναι λίγο απίθανο να μην υπήρχαν με τόσο διαδεδομένη χρήση. Φαίνεται
μάλιστα ότι ένας από τους πολύ συχνούς χρήστες του οπίου ήταν και ο
αυτοκράτορας και στωικός φιλόσοφος, Μάρκος Αυρήλιος. Σύμφωνα με τον ιστορικό
Δίωνα Κάσσιο, ο Αυρήλιος έπαιρνε όπιο αρκετές φορές την ημέρα ειδικά όταν ήταν
σε κάποια πολεμική εκστρατεία, για να ανακουφίζει τους πόνους του στο στήθος
και το στομάχι, αφού το συνταγογράφησε σε αυτόν ο γιατρός του, ο Γαληνός. «Αυτό
τον έκανε να αντέχει αυτά τα πράγματα και άλλα», αναφέρει ο Δίων. Ωστόσο φαίνεται
ότι είχε ορισμένες παρενέργειες όταν δεν το έπαιρνε, τις οποίες σήμερα θα
χαρακτηρίζαμε ως «στερητικό σύνδρομο». Χωρίς το όπιο, ο αυτοκράτορας δεν μπορούσε
να προετοιμάσει το στράτευμά του για τη μάχη. Παράλληλα, ενώ το όπιο τον
βοηθούσε να κοιμηθεί τα βράδια, αν το έπαιρνε μέσα στη μέρα δεν μπορούσε να
μείνει ξύπνιος.