Διπλή πράκτορας, πριγκίπισσα της Ιάβας και μια γυναίκα που χειραγωγούσε με ευκολία τους άντρες. Τα γεγονότα πίσω από τον μύθο που οδήγησαν στην εκτέλεση της
«Μια πόρνη; Ναι αλλά προδότρια, ποτέ» φέρεται να είπε η Μάτα Χάρι κατά τη διάρκεια της απολογίας της στη δίκη για κατασκοπία που οδήγησε και στην εκτέλεση της. Έζησε 41 χρόνια και έχτισε έναν μύθο που αντέχει μέχρι σήμερα. Η απόλυτη πράκτορας, η ξελογιάστρα, η γυναίκα χωρίς ηθικούς φραγμούς. Ποια ήταν όμως η Μάτα Χάρι και μήπως τελικά έπεσε θύμα του μύθου που η ίδια δημιούργησε;
Μαργκαρέθα
Γκεερτρουίντα Ζέλε
Στις 7 Αυγούστου 1876 γεννήθηκε στο Λεεουβάρντεν της Ολλανδίας η Μαργκαρέθα Γκεερτρουίντα Ζέλε. Ήταν η μεγαλύτερη από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας. Ο πατέρας της ήταν ο πιλοποιός, Άνταμ Ζέλε και η μητέρα της η Άντιε φαν ντερ Μέουλεν. Η Μαργκαρέθα είχε τρία αδέλφια των Χέντρικς, τον Άρι Άνε και τον Κορνέλις Κόενρααντ. Η οικογένεια της την αποκαλούσε Μγκρίτ.
Αντίθετα σε όσα διέδιδε αργότερα η ίδια, δεν είχε ούτε εβραϊκή, ούτε ασιατική καταγωγή. Αμφότεροι οι γονείς της ήταν Ολλανδοι. Έζησε μια άνετη παιδική ζωή καθώς οι Ζέλε ήταν σχετικά εύποροι.
Στα 13 της όμως ο πατέρας της χρεοκόπησε και ακολούθησε ο χωρισμός με τη μητέρα της. Σε ηλικία 17 ετών μετακόμισε στο σπίτι του νονού της κ.Φίσερ και ξεκίνησε να σπουδάζει παιδαγωγική στο Λέιντεν. Δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές της καθώς υπάρχουν πληροφορίες ότι την κακοποίησε σεξουαλικά ο διευθυντής. Έφυγε από το σπίτι του νονού της και έμεινε για λίγο με τον θείο της στη Χάγη.
Ολλανδικές Ανατολικές
Ινδίες
Σε ηλικία 18 ετών απάντησε σε μια αγγελία που είχε βάλει ο Ρούντολφ ΜακΛέντ, λοχαγός του αποικιακού ολλανδικού στρατού στην Ινδονησία (Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες τότε). Ο ΜακΛεντ αναζητούσε σύζυγο και η Μαργκαρέθα είδε την κατάσταση ως ευκαιρία να ξεφύγει από την Ολλανδία και να ζήσει μια μεγάλη περιπέτεια. Παντρεύτηκαν στο Άμστερνταμ στις 11 Ιουλίου 1895 και στη συνέχεια μετακόμισαν στο Μαλάνγκ, στα ανατολικά της Ιάβας. Έκαναν δύο παιδιά. Το 1897 τον Νόρμαν Τζον και το 1898 την Λουίς Τζίνι.
Ο γάμος ήταν καταστροφικός για την Μαργκαρέθα. Ο Ρούντολφ ήταν αλκοολικός και τη χτυπούσε. Διατηρούσε επισήμως ερωμένη (μια διαδεδομένη πρακτική στην περιοχή). Μάλιστα, η Μαργκαρέθα έκανε σχέση με έναν άλλο Ολλανδό στρατιωτικό και τον παράτησε για ένα διάστημα.
Ο ινδονησιακός πολιτισμός τη συνεπήρε και για μεγάλο διάστημα τον μελέτησε ενώ παρακολούθησε και μαθήματα τοπικών χορών. Σε ένα γράμμα προς Ολλανδούς συγγενείς της το 1897 ανέφερε για πρώτη φορά το όνομα με το οποίο θα γινόταν μύθος. «Το καλλιτεχνικό μου όνομα εδώ είναι Μάτα Χάρι, σημαίνει Ήλιος» έγραφε. Κυριολεκτικά το όνομα της μεταφράζεται ως το μάτι της ημέρας.
Η Μαργκαρέθα επέστρεψε στον σύζυγο της αλλά η κατάσταση δεν άλλαξε. Το 1899 και τα δύο τους παιδιά αρρώστησαν πολύ σοβαρά. Η οικογένεια υποστήριξε ότι τα δηλητηρίασε ένα υπηρέτης αλλά κατά μια άλλη εκδοχή έπασχαν από σύφιλη την οποία την κόλλησαν από τον πατέρα τους. Ο Νόρμαν δεν άντεξε και πέθανε σε ηλικία δύο ετών, η Τζίνι επέζησε.
Μετά την τραγωδία το ζευγάρι αποξενώθηκε εντελώς. Επέστρεψαν το 1902 στην Ολλανδία και το 1906 πήραν και επισήμως διαζύγιο. Η Μαργκαρέθα πήρε την επιμέλεια και ο ΜακΛεντ κλήθηκε να πληρώνει διατροφή κάτι που δεν έκανε ποτέ. Μάλιστα μετά από μια επίσκεψη της Τζίνι αποφάσισε να την κρατήσει στο σπίτι του. Η Μαργκαρέθα αντιμετώπιζε σοβαρά οικονομικά προβλήματα και δεν διεκδίκησε την επιστροφή της. Το κορίτσι πέθανε σε ηλικία 21 ετών πιθανότατα από επιπλοκές της σύφιλης.
Μάτα Χάρι
Το 1903 η Μαργκαρέθα μετακόμισε στο Παρίσι όπου αρχικά δούλεψε σε τσίρκο με το όνομα Λαίδη ΜακΛέντ. Επίσης πόζαρε ως μοντέλο για διάφορους καλλιτέχνες. Από το 1904 άρχισε να χτίζεται ο μύθος της Μάτα Χάρι. Η φήμη της «πριγκίπισσας από την Ιάβα που έχει μυηθεί από παιδί στην τέχνη των ιερών ινδουιστικών χορών» σάρωσε το Παρίσι.
Οι εφημερίδες της εποχής έγραφαν πως οι παραστάσεις της Μάτα Χάρι ήταν γεμάτες ερωτισμό αλλά σε καμία περίπτωση χυδαίες, εκθείαζαν τις χορευτικές της ικανότητες που «δεν έμοιαζαν με τίποτα απ' όσα είχε δει το κοινό ως τώρα» και τόνιζαν πως ο κάθε θεατής νιώθει ότι η χορεύτρια φλερτάρει μαζί του. «Λεπτή και ψηλή με την εύκαμπτη χάρη ενός άγριου ζώου και μπλε-μαύρα μαλλιά. Το πρόσωπο της κάνει μια περίεργη εξωτική εντύπωση» έγραψε ένα δημοσιογράφος από τη Βιέννη.
Το σόου της Μάτα Χάρι ήταν ουσιαστικά ένα κράμα ασιατικών χορών με στριπτίζ. Όσο προχωρούσε η παράσταση έβγαζε τα ρούχα μέχρι που έμενε με κοσμήματα που κάλυπταν μόνο την περιοχή του στήθους. Η Μάτα Χάρι δεν αποκάλυπτε ποτέ το στήθος της γιατί δεν ένιωθε άνετα λόγω του μικρού μεγέθους του.
Αρχικά φορούσε ένα ολόσωμο καλσόν στο χρώμα του δέρματος
αλλά σταδιακά το αφαίρεσε από τις παραστάσεις της και χόρευε ουσιαστικά γυμνή.
Τα γυμνά σόου δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο για την εποχή αλλά ο μύθος που έχτισε η Μάτα Χάρι γύρω από το όνομα της αλλά και ο τρόπος που χόρευε την ξεχώρισαν. Επιπλέον η «πριγκίπισσα από την Ιάβα» ήξερε πολύ καλά να παίξει το παιχνίδι της δημοσιότητας. Είχε προσλάβει μάνατζερ και έκανε συχνά γυμνές φωτογραφίσεις. Μάλιστα κάποιες από αυτές τις εικόνες έφτασαν και στον πρώην σύζυγο της ο οποίος τις χρησιμοποίησε για να πάρει και επίσημα την επιμέλεια της κόρης τους.
Η Μάτα Χάρι έγινε το αντικείμενο του πόθου για κάθε άνδρα στο Παρίσι. Ήταν η μόνιμη ερωμένη του μεγιστάνα Εμιλ Ετιέν Ζιμέ και οργίαζαν οι φήμες για ερωτικές σχέσεις με πολιτικούς και στρατιωτικούς. Ακόμα και η γαλλική αριστοκρατία είχε ενθουσιαστεί μαζί της και την καλούσαν σε συγκεντρώσεις και δείπνα.
Μετά το 1910 και με εκατοντάδες αντιγραφείς να έχουν εμφανιστεί η Μάτα Χάρι άρχισε να δέχεται κριτική και να χαρακτηρίζεται «φτηνή επιδειξίας« και «χορεύτρια που δεν ξέρει πώς να χορεύει». Η καριέρα της πήρε οριστικά την κατιούσα από το 1912 και στις 12 Μαρτίου 1915 έδωσε την τελευταία της παράσταση. Σε ηλικία πλέον 37 ετών είχε περιττά κιλά και αποφάσισε να αποσυρθεί.
Εκμεταλλευόμενη όμως τον μύθο της η Μάτα Χάρι έγινε αυτό που σήμερα θα λέγαμε «συνοδός πολυτελείας». Την κολάκευε το γεγονός ότι ισχυροί άνδρες την ποθούσαν ακόμα και έκανε πολλές σχέσεις εντός αλλά και εκτός Γαλλίας. Αυτές οι σχέσεις θα αποτελούσαν τη βάση για την καταστροφή της.
Κατάσκοπος
Πλέον το όνομα της Μάτα Χάρι είναι συνυφασμένο με την κατασκοπεία. Η διπλή πράκτορας που ξελόγιαζε στρατιωτικούς και πολιτικούς και τους αποσπούσε πληροφορίες. Οι κατασκοπευτικές ικανότητες της Μάτα Χάρι έφτασαν τα όρια του θρύλου θολώνοντας τα πραγματικά γεγονότα.
Με το ολλανδικό της διαβατήριο η Μάτα Χάρι ταξίδευε ελεύθερα σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα την περίοδο του Α' Παγκοσμίου. Τα πολύ συχνά της ταξίδια και οι επαφές της με υψηλά ιστάμενα πρόσωπα στην πολιτική και στρατιωτική ηγεσία τράβηξαν την προσοχή.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου η χορεύτρια είχε σχέση με τον λοχαγό Βαντίμ Μασλόφ, έναν 23χρονο Ρώσο πιλότο που πολεμούσε με τους Γάλλους , μέλος του σώματος 50.000 στρατιωτών που έστειλε η Ρωσία στο Δυτικό Μέτωπο το 1916. Η Μάτα Χάρι τόνιζε ότι ο Μασλόφ ήταν η μεγάλη αγάπη της ζωής της.
Το καλοκαίρι του 1916 το αεροπλάνο του Ρώσου πιλότου καταρρίφθηκε και ο ίδιος τραυματίστηκε σοβαρά (έχασε την όραση από το αριστερό μάτι). Η Μάτα Χάρι ήθελε να τον επισκεφθεί στο νοσοκομείο και ζήτησε ειδική άδεια από πράκτορες του γραφείου πληροφοριών της Γαλλίας. Της είπαν ότι θα της παραχωρηθεί άδεια αν γίνει κατάσκοπος της χώρας.
Ήθελαν να εκμεταλλευτούν το γεγονός ότι ο Γερμανός πρίγκιπας Βίλχελμ, πρωτότοκος και διάδοχος του Κάιζερ ήταν θαυμαστής της. Θεωρούσαν ότι η Μάτα Χάρι θα μπορούσε να τον χειραγωγήσει και να του αποσπάσει στρατιωτικά μυστικά.
Στην πραγματικότητα ο Βίλχελμ είχε ελάχιστη εμπλοκή στον πόλεμο. Τον ενδιέφεραν περισσότερο οι γυναίκες, το αλκοόλ και οι δολοπλοκίες για να εκθρονίσει τον πατέρα του και να αναλάβει ο ίδιος.
Σύμφωνα με κάποιες αναφορές εκτός από άδεια να δει τον εραστή της η Μάτα Χάρι πήρε και την υπόσχεση ότι θα της δοθούν ένα εκατομμύριο φράγκα αν καταφέρει να αποσπάσει σημαντικές πληροφορίες από τον πρίγκιπα.
Σύνδεσμος της Μάτα Χάρι με τις γαλλικές υπηρεσίες πληροφοριών ήταν ο λοχαγός, Ζορζ Λαντού, ένα πρόσωπο που θα έπαιζε καταλυτικό ρόλο στην μετέπειτα μοίρα της.
Τον Νοέμβριο του 1916 ταξίδευε με πλοίο με προορισμό την Ισπανία. Όταν το καράβι έκανε στάση στο βρετανικό λιμάνι του Φόλμαουθ η Μάτα Χάρι συνελήφθη και μεταφέρθηκε στο Λονδίνο όπου και την ανέκριναν. Η χορεύτρια ομολόγησε ότι κατασκοπεύει για λογαριασμό των Γάλλων και έδωσε πικάντικες λεπτομέρειες για το πώς κινείται και αποσπά πληροφορίες. Αποτελεί ακόμα ερωτηματικό αν όσα είπε η Μάτα Χάρι αποτελούν αποκύημα της φαντασίας της ή πράγματι οι Γάλλοι τη χρησιμοποιούσαν με αυτό τον τρόπο. Πιθανότατα ισχύει το πρώτο.
Στα τέλη του 1916 η Μάτα Χάρι έφτασε στη Μαδρίτη και προσπάθησε μέσω του ταγματάρχη Άρνολντ Κάλε να κανονίσει μια συνάντηση με τον πρίγκιπα. Του τόνισε μάλιστα πως με το σωστό χρηματικό ποσό θα του αποκαλύψει γαλλικά στρατιωτικά μυστικά. Ακόμα ένα σημείο ιστορικού διαξιφισμού είναι το αν το έκανε από απληστία ή για να τον πείσει να κανονίσει τη συνάντηση με τον πρίγκιπα Βίλχελμ.
Τον Ιανουάριο του 1917 ο Καλέ έστειλε μηνύματα στο Βερολίνο στο οποίο περιέγραφε τις δραστηριότητες της κατασκόπου με το κωδικό όνομα H-21. Από τα όσα έγραφε ήταν φανερό ότι ήταν η Μάτα Χάρη. Οι Γάλλοι υπέκλεψαν τα μηνύματα και αναγνώρισαν την χορεύτρια. Η έρευνα όμως έχει αποδείξει ότι ο Καλέ τα έστειλε με έναν κώδικα τον οποίο γνώριζε ότι οι Γάλλοι είχαν «σπάσει». Αυτό πιθανότατα σημαίνει ότι ουσιαστικά ενορχήστρωσε τη σύλληψη της Μάτα Χάρι.
Οι Γερμανοί περίμεναν πολλά από την χορεύτρια και εξοργίστηκαν όταν διαπίστωσαν ότι το μόνο που μπορούσε να τους προσφέρει είναι κουτσομπολιά για την ερωτική ζωή Γάλλων πολιτικών και στρατιωτικών. Θεωρώντας ότι μπορεί να αποτελέσει απειλή την αποκάλυψαν ως διπλό πράκτορα και άφησαν τους Γάλλους να την αναλάβουν.
Η γαλλική υπηρεσία έστησε παγίδα στη Μάτα Χάρι. Της έδωσε έξι ονόματα Βέλγων πρακτόρων και της είπαν ότι οι πέντε εργάζονται για τους Γερμανούς και δίνουν ψεύτικα στοιχεία στη Γαλλία και ο ένας είναι διπλός πράκτορας. Μετά από μικρό χρονικό διάστημα ο φερόμενος ως διπλός πράκτορας εκτελέστηκε από τους Γερμανούς. Αυτή ήταν και η απόδειξη που έψαχναν. Στις 13 Φεβρουαρίου 1917 η Μάτα Χάρι συνελήφθη στο ξενοδοχείο Ελιζέ Παλάς στο οποίο διέμενε.
Δίκη και εκτέλεση
Στις 24 Ιουλίου 1917 η Μάτα Χάρι κάθισε στο εδώλιο κατηγορούμενοι πως με τις πράξεις προκάλεσε τον θάνατο τουλάχιστον 50.000 στρατιωτών. Ο βασικός κατήγορος ήταν ο λοχαγός Πιέρ Μπουσαρντόν και σημαντικό ρόλο έπαιξε η κατάθεση του πράκτορα Ζορζ Λαντού. Παρότι δεν παρουσιάστηκαν απτά στοιχεία που να βεβαιώνουν ότι η Μάτα Χάρι πράγματι δούλεψε για τους Γερμανούς ουσιαστικά είχε ήδη καταδικαστεί από τον ίδιο της τον μύθο.
«Χωρίς ενδοιασμούς, συνηθισμένοι να εκμεταλλεύεται τους άντρες είναι ο τύπος γυναίκας που έχει γεννηθεί για να είναι κατάσκοπός» είπε ο Μπουσαρντόν στην αγόρευση του. Την υπεράσπιση της ανέλαβε ο Εντουάρντ Κλουνέ στον οποίο δεν δόθηκε το δικαίωμα να κάνει ερωτήσεις στους μάρτυρες κατηγορίες αλλά ούτε και να εξετάσει ο ίδιος τους δικούς του μάρτυρες. Η μοίρα της Μάτα Χάρι ήταν προδιαγεγραμμένη. Μάταια προσπάθησε με μια επιστολή της στον Ολλανδό πρέσβη στο Παρίσι να βρει βοήθεια. Ακόμα και ο μεγάλος της έρωτας, ο λοχαγός Μασλόφ την εγκατέλειψε λέγοντας πως δεν τον ενδιαφέρει αν θα καταδικαστεί ή όχι. Η ετυμηγορία ήταν ένοχη για κατασκοπία και η ποινή εις θάνατο.
Στις 15 Οκτωβρίου 1917 η Μάτα Χάρι βρέθηκε μπροστά στο απόσπασμα δώδεκα Γάλλων στρατιωτών. Δεν της έδεσαν τα χέρια και αρνήθηκε να τις δέσουν τα μάτια. Σύμφωνα με μαρτυρίες φορούσε τα ρούχα με τα οποία εμφανίστηκε στο δικαστήριο και λίγο πριν δοθεί η εντολή για πυρ έστειλε ένα φιλί στο απόσπασμα. Ο Βρετανός δημοσιογράφος, Χέντρι Γουελς ήταν παρών στην εκτέλεση. «Μετά τους πυροβολισμούς αργά και ευγενικά έπεσα στα γόνατα κοιτάζοντας αυτούς που της πήραν τη ζωή. Μετά έπεσε προς τα πίσω. Ένας αξιωματικός πλησίασε το σώμα της, έβγαλε το πιστόλι της και της έριξε τη χαριστική βολή». Η Μάτα Χάρι ήταν νεκρή στα 41 της χρόνια.
Επίλογος
Πέραν από τον μύθο που την ακολουθεί ιστορικοί και ερευνητές συμφωνούν πως η Μάτα Χάρι ήταν περισσότερο θύμα εκμετάλλευσής από τις μυστικές υπηρεσίες της εποχής παρά μια ικανή και επικίνδυνη κατάσκοπος. Μπήκε σε ένα πολύ επικίνδυνο παιχνίδι και επιχείρησε να παίξει με τους δικούς της κανόνες κάτι το οποίο αποδείχθηκε καταστροφικό.
Οι Γερμανοί διαπίστωσαν σύντομα ότι δεν διαθέτει χρήσιμες πληροφορίες και οι Γάλοι τη χρησιμοποίησαν σαν αποδιοπομπαίο τράγο. Σε μια εποχή που οι γαλλικές δυνάμεις φαινόταν να χάνουν το πρόβλημα και εμφανίζονταν πολλές περιπτώσεις αποστασιών και κατασκοπίας η εκτέλεση της Μάτα Χάρι λειτούργησε ως παράδειγμα. «Δεν ήταν ποτέ μια σημαντική κατάσκοπός αλλά η Γαλλία χρειαζόταν έναν αποδιοπομπαίο τράγο και η Μάτα Χάρι είχε το ιδανικό προφίλ» αναφέρει ο Καναδός ιστορικός Γουέσλεϊ Γουορκ. Με την άποψη αυτή συμφωνεί και η Βρετανίδα ιστορικός, Τζούλι Γουίλραϊτ: «Τελικά οι πληροφορίες που έδινε δεν ήταν κάτι περισσότερο από αυτό που θα μπορούσες να βρεις σε μια τοπική εφημερίδα. Ήταν ο ιδανικός αποδιοπομπαίος τράγος για τους Γάλλους που τότε έχαναν τον πόλεμο και χρησιμοποιήθηκε ως παράδειγμα για το τι θα συμβεί σε κάποιον αν δεν στηρίξει την πολεμική προσπάθεια της χώρας» τονίζει.
Μέχρι και την εκτέλεση της η Μάτα Χάρι δήλωνε αθώα. Σε αποχαρακτηρισμένα έγγραφα των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών επιβεβαιώνεται πως δεν είχε κάποιο σημαντικό κατασκοπικό ρόλο. Από το 2001 το Ίδρυμα Μάτα Χάρι έχει ζητήσει από τη γαλλική κυβέρνηση να την απαλλάξει από τις κατηγορίες για τις οποίες καταδικάστηκε. «Θεωρούμε ότι υπάρχουν αρκετές αμφιβολίες σχετικά με τις πληροφορίες που οδήγησαν στην καταδίκη. Ίσως να μην ήταν απολύτως αθώα αλλά φαίνεται ξεκάθαρο ότι δεν ήταν σημαντική κατάσκοπος της οποίας οι πληροφορίες οδήγησαν χιλιάδες στρατιώτες στον θάνατο» τόνισε το Ίδρυμα.
Μετά την εκτέλεση της κανείς δεν ζήτησε το σώμα της Μάτα Χάρι. Παραδόθηκε σε πανεπιστήμιο για ιατρική έρευνα. Το κεφάλι της βαλσαμώθηκε και κρατήθηκε στο μουσείο ανατομίας στο Παρίσι. Το 2001 όμως διαπιστώθηκε ότι έχει χαθεί κατά τη διάρκεια της μετεγκατάστασης του μουσείου. Δεν έχει βρεθεί μέχρι σήμερα.